تعداد نشریات | 8 |
تعداد شمارهها | 298 |
تعداد مقالات | 2,229 |
تعداد مشاهده مقاله | 5,011,714 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 3,516,609 |
واکاوی معناشناختی «عقد مخاطره» و صحتسنجی تقسیم «غرر» به ذاتی و عرضی | ||
جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی | ||
دوره 21، شماره 43، مهر 1403، صفحه 91-109 اصل مقاله (1.38 M) | ||
نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/iee.2024.10306.2433 | ||
نویسندگان | ||
جواد سلطانی فرد* 1؛ سید امید موسوی2 | ||
1استادیار، گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران. | ||
2دانشجوی دکتری فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری ، تهران. ایران. | ||
چکیده | ||
مقدمه و اهداف: اصطلاح «عقد مخاطره» عنوانی عام است که در کنار سایر ماهیات حقوقی قرار میگیرد. با بازشناسی انواع ماهیات حقوقی، میتوان یک تقسیمبندی کلی از این اجناس حقوقی ارائه کرد. این تقسیمبندی به تمایز هرچه بیشتر این ماهیات و شناخت دقیقتر آنها کمک شایانی خواهد کرد. همچنین، بعد از بیان این تقسیمبندی، جایگاه عقد مخاطره بهعنوان یک ماهیت حقوقی مستقل نیز روشن خواهد شد. این تقسیمبندی شامل پنج عنوان کلی است که در ادامه بدانها اشاره میشود: مورد اول از ماهیات حقوقی، تملیکهای معوض همچون بیع و اجاره هستند. این گروه که معروفترین ماهیت حقوقی بوده، ضمن اختصاص داشتن به عقود، افزونبر تملیک اعیان، شامل تملیک منافع و همچنین طلب نیز میشود و جایگاهی ویژه در نظام حقوقی دارد؛ مورد دوم از ماهیات حقوقی، اذنیّات همچون وکالت هستند. این قسم – برخلاف خانواده تملیکات که مبتنی بر انتقال مالکیت بود - براساس اذن (اختیار در تصرّف به مأذون) نهاده شده است؛ مورد سوم از اجناس عالیه حقوقی، احسانها همچون هبه و وقف هستند که بهصورت عقود و ایقاعات درآمده و مبتنی بر انگیزه احسان و خیرخواهی است. در این قسم، معمولاً عمل حقوقی بهصورت رایگان و تبرّعی انجام میشود؛ مورد چهارم، تعهداتاند. مضاربه از مثالهای این قسم است؛ زیرا نه عقد تملیکی است، نه اذنی و نه از احسانهاست؛ مورد پنجم از ماهیات حقوقی عقود مخاطره هستند. مواردی همچون بیمه و بهطورکلی، تمام عقود بختکی مانند قرارداد شبانی برای گلهچرانی در فصول معین از همین دسته به شمار میروند (جعفریلنگرودی، ۱۳۸۲، ص۱۹۹-۲۰۱). در انعقاد این عقود همواره برای یکی از طرفهای قرارداد یا هر دو طرف آن، خطر و ریسک انجام معامله وجود دارد؛ اما این ریسک بهدلیل متعارف بودن آن، مورداستقبال جامعه و عرف تجاری آن است. ازاینرو، برخی برآن هستند که این گروه عقودی هستند که غرر در آنها در حدود عرف مجاز بوده و مشمول نهی شریعت از غرر نمیشوند (همان، ص۲۰۱). آنچه محل بررسی و تبیین در این پژوهش است، همین قسم اخیر است. پس از تبیین ماهوی عقد مخاطره، بررسی این مطلب که آیا ریسکی که در عقود مخاطره وجود دارد، در ذیل عنوان «غرر» نهیشده در حدیث مشهور «نهی النبی(ص) عن بیع الغرر» قرار میگیرد یا خیر، مطلب مهم دیگری است که در این پژوهش به آن پرداخته میشود. ازسویدیگر، برخی از فقها و حقوقدانان غرر را در یک تقسیمبندی نوینی به «ذاتی» و «عرضی» منقسم کرده، تنها وجود غرر عرضی را موجب بطلان معامله دانستهاند. پس از تبیین ریسک در عقود مخاطره و نسبت آن با مفهوم غرر، امکان داشتن یا نداشتن تقسیم مفهوم غرر به ذاتی و عرضی بررسی و سرانجام روشن میشود که برفرض صحت چنین تقسیمی، عقد مخاطره با کدامیک از این دو قسم همسانی معنایی دارد؟ روش: این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با شیوه مطالعه کتابخانهای و ارجاع به منابع مهم فقهی و حقوقی بهدنبال آن است که روشن کند اولاً، معیارهای تحقق عقد مخاطره چیست و آیا ریسک موجود در آن متعارف است یا غیرمتعارف؟ ثانیاً برفرض صحت تقسیم غرر به ذاتی و عرضی، عقد مخاطره با کدامیک از این دو قسم همسانی معنایی دارد؟ نتایج «مخاطره» به معنای آن است که دو نفر در کاری بزرگ - که با ریسک غیرقابلچشمپوشی همراه بوده و پیامدهای غیرقابل پیشگیری دارد - دست به خطر بزنند؛ این درحالی است که برخی از دانشمندان معاصر آن را در معنای ریسک متعارف تجاری - که معمولاً در هر عقدی وجود دارد - بهکار بردهاند. به همین جهت به نظر میرسد به کار بردن عنوان «عقد مخاطره» برای عقودی که دارای ریسک متعارف و معقول بوده، مناسب نباشد؛ بلکه بهتر آن بود که این اصطلاح همچون عنوان «غرر» ناظر به عقودی باشد که در آنها خطر از دست دادن دارایی به شکل قابلتوجه وجود دارد. مؤید چنین مطلبی بهکاررفتن دو واژه «قمار» و «مخاطره» در کنار یکدیگر در کلام برخی از فقها و استفاده از واژه مخاطره در تعریف قمار در کلام برخی دیگر از دانشمندان است. برخی از معاصران در یک تقسیمبندی «غرر» را به غرر ذاتی و عرضی تقسیم کرده و برآن هستند که منظور از غرر ذاتی آن خطر متعارف و معقول تجاری یا بهبیاندیگر همان مخاطره است که موجب بطلان معامله نمیشود؛ درحالیکه غرر عرضی آن خطری است که نامتعارف بوده و بهدلیل وجود احتمال زیادِ از دست دادن دارایی مشمول غررِ نهیشده در شریعت شده و محکوم به بطلان است. درواقع، مرز تشخیص میان ریسک مباح در معاملات تجاری و غرر نهیشده در منابع دینی، بهترتیب متعارف یا نامتعارف بودن خطر و احتمال از دست دادن دارایی است؛ اما صرفنظر از این ضابطه، به نظر میرسد تقسیم اصطلاح غرر به دو اصطلاح غرر ذاتی و غرر عرضی نیز تقسیم مناسبی نباشد؛ زیرا با بررسی اصطلاح غرر در منابع، بهدست میآید که غرر همواره بار معنایی منفی داشته و عاملی برای بطلان عقد بوده است؛ ازاینرو باید گفت که عنوان «غرر» اساساً قابلاطلاق بر ریسک مباح نبوده تا بتوان آن را نوعی از انواع غرر به شمار آورد. نکته مهم آن است که «غرر» آن خطر قابلتوجهی است که نسبت به از دست دادن دارایی آن هم در زمان انجام معامله وجود دارد (مثلاً معاملهگر نداند در مقابل فلان مقدار از پول چقدر رمزارز دریافت میکند)؛ اما ابهام نسبت به وضعیت قیمت کالا در آینده اساساً ارتباطی با مسئله غرر ندارد. براساساین، در مورد پدیده نوظهور رمزارزها نمیتوان با استناد به عواملی همچون وجود نوسانات قیمتی شدید و معلوم نبودن سازوکار معاملاتی حاکم بر رمزارزها، معاملات ارزهای یادشده را غرری دانست. گفتنی است که غرری نبودن معاملات رمزارزها لزوماً بهمعنای مشروع بودن آنها نیست و دراینزمینه چالشهای فقهی دیگری وجود دارد که باید جداگانه به آنها پرداخته شود. بحث و نتیجهگیری: این پژوهش نشان میدهد بهکاربردن عنوان «عقد مخاطره» برای عقودی که دارای ریسک متعارف و معقولاند، مناسب نیست. افزونبراین، تقسیم غرر به ذاتی و عرضی نیز تقسیم مناسبی به شمار نمیآید؛ زیرا با بررسی اصطلاح غرر در منابع بهدست میآید که غرر همواره بار معنایی منفی داشته و عاملی برای بطلان عقد بوده است؛ ازاینرو عنوان غرر اساساً قابلاطلاق بر ریسک متعارف و مباح نبوده تا بتوان آن را نوعی از انواع غرر به شمار آورد. | ||
کلیدواژهها | ||
عقد مخاطره؛ خطر؛ ریسک؛ غرر | ||
مراجع | ||
https://eghtesad.iict.ac.ir/article_39156.html
https://doi.org/10.30497/law.2018.2140
http://akhlagh.saminatech.ir/Article/17059
https://eghtesad.iict.ac.ir/article_15592.html
https://doi.org/10.30471/iee.2018.1555
http://mieaoi.ir/article-1-1293-fa.html
| ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 357 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 160 |