تعداد نشریات | 8 |
تعداد شمارهها | 291 |
تعداد مقالات | 2,178 |
تعداد مشاهده مقاله | 4,679,375 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 3,285,536 |
رهیافت رابطهگرایی در پژوهش اجتماعی: فهم اجتماعی مناسبات همیشهپویایی | ||
روش شناسی علوم انسانی | ||
دوره 30، شماره 119، تیر 1403، صفحه 57-72 اصل مقاله (1.58 M) | ||
نوع مقاله: علمی - پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/mssh.2024.10236.2550 | ||
نویسنده | ||
حسن پورنیک* | ||
هیئت علمی، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی اجتماعی و تمدنی (پمفات)، تهران، ایران. | ||
چکیده | ||
مقدمه: همواره در روششناسی علوم اجتماعی معاصر کوشش میشود نوآوریهای مفهومی و روشی ایجاد شوند که از پس تبیین مناسبات جمعی روبهپیچیدگی و همیشهدگرگونشونده برآیند. ظهور روندهای تازه، پدیدههای نوظهور و پیچیدهتر شدن مناسبات فعلی ضرورت نوآوری های مفهومی و روش شناختی را یادآور می شوند. بهعبارتی، مداخلههای روششناسی میان و فرارشتهای در علوم اجتماعی بیشازپیش ضروری شدهاند؛ از جمله، بهعلت جهانیشدن فزایندۀ مناسبات محلی که گیدنز بهمثابۀ ازجاکندگی مناسبات زمان-مکان میفهمد (گیدنز 1401)، ظهور پدیدههای دورگه که از مناسبات پیچیده میان عناصر انسانی-ناانسانی ظهور کردهاند و به تکثیر و پیوندهای تازه ادامه میدهند (لاتور، 1993)، و ماهیت بهشدت پویا، دگرگونشونده، گسسته و پیشامدی پدیدههای نوظهور در مدرنیته متاخر (باومن، 2000) که از دسترس مقولهپردازیهای جاافتاده در علوم اجتماعی مرتبط با مدرنیته کلاسیک به دور میمانند. بویژه این مورد آخری اتخاذ رهیافتهای روششناختی راضروری میسازند که بهجای ایستاییهای اجتماعی بیشتر بر پویاییهای اجتماعی تاکید کنند و به دریافت و درک ماهیت شتابان، پیچیده، و پیوسته دگرگونشونده پدیدهها و رخدادهای زندگی اجتماعی بر حسب مناسبات درونی شان بیانجامند یکی از راه هایی که می شود در علوم اجتماعی برای درک و دریافت و تحلیل مناسبات نوظهور پیشنهاد داد توجه به خود این مناسبات و پویاییهای مرتبطشان و در نظر گرفتن رابطهها بهمثابۀ واحد تحلیل است. با این کار، نه تنها پویاییهای دگرگونیهای اجتماعی در کانون تحلیل قرار میگیرند بلکه نحوه شکلگیری و برقراری مناسبات به علاقه پژوهشی برای آسیبشناسی اجتماعی تبدیل میشوند. در این راستا، مقاله پیش رو، با توجه به شرایطی که در بالا ترسیم شد، رهیافت رابطهای را راهی برای پاسخدادن به نیازهای روشی و پژوهشی معرفی میکند. بر این اساس، پرسشهای مقالۀ پیش رو عبارتند از اینکه: «رهیافت رابطهای در علوم اجتماعی چیست؟»، و «بنیانهای هستیشناختی و معرفتشناختی این رهیافت کدامند؟»، و «چگونه نوعی رهیافت رابطهای در پژوهش اجتماعی به فهم پدیدههای نوظهور سدۀ بیستویکمیمان کمک میکند؟»، در ذیل این دو پرسش اولیه، پرسش ثانویهای نیز مورد بحث قرار می گیرد که به الزامات کاربست روششناختی منطق رابطهای در پژوهش بازمیگردند: «الزامات استدلالی برای کاربست رویۀ رابطهای در علوم اجتماعی چیستند؟». روش: در این راستا، این مقاله با رجوع به متن های اصلی متفکران متربط با «رهیافت رابطهگرایی» روش تحلیل متن را اتخاذ میکند. همچنین رهیافت تفسیری-تحلیلی که راینر کِلر در «جامعهشناسی معرفت» بسط داده است (کِلر، 1402 و توکل و منوری، 1395) را به عنوان چشم انداز کلی برای بازسازی روش رابطهمندی برای علوم اجتماعی برمیگیرد. در این راستا، رهیافت تفسیری-تحلیلی دو هدف بهم پیوسته را دنبال میکند؛ 1) گسترش بنیانهای نظری و چشماندازهای پژوهشی کیفی (هرمنیوتیک علوم اجتماعی و جامعهشناسی دانش)، و 2) از این راه امکانپذیر ساختن نوعی پیوند پژوهش کیفی با مبحث مستقر و گسترش روشهای کیفی پژوهش اجتماعی درون پارادایم کیفی (کِلر، 1402، 81 به بعد). یافتهها: این مقاله نشان می دهد که رهیافت رابطهای یا رابطهگرایی روشی مناسب برای درک پویاییهای اجتماعی در شرایط همیشه دگرگونشونده و جهانشده جامعۀ مدرن است. همچنین در اینجا بحث کرد که رهیافت رابطه ای خصوصیات متمایز دارند که از جمله عبارتند از ضداقتدارگرا بودن، حساس بودن به زمینه های پژوهش (زمینهمحور)، توجه کردن به تجربیات پژوهشگر در تشخیص و حل مسئله و مناسب بودن این رهیافت روش شناختی برای پژوهشهای میان و فرارشتهای. برای توضیح بیشتر این روش و فراهم آوردن زمینه هایی برای بحث های نظری و کاربست های عملی آتی، این مقاله، نخست اهمیت تاکید بر روابط در علوم اجتماعی برای دریافت و تحلیل پویایی اجتماعی را برجسته کرد. سپس، به ترتیب، بنیانهای هستیشناختی و معرفتشناختی این رهیافت را معرفی کرد و در این میان به برخی از نقدها نیز اشاره کرد. از آنجایی که رهیافت رابطهای «روابط» را واحد تحلیل خود تعیین میکند، در اینجا منطق ربایشی یا استدلال تاسیسی که چالرز پیرس بسط داده است را بهعنوان روش مناسبی برای فهم و تفسیر روابط اجتماعی معرفی کرد. سرانجام برخی از پیامدهای اتخاذ روش رابطهای برای آسیبشناسی و نقد اجتماعی جامعه مدرن معاصر را مورد بحث قرار داد. بحث و نتیجهگیری: برای فهم پدیدههای نوظهور، دورگه و جهانیشده که در بسترهای دگرگونشونده رخ میدهند، پژوهش اجتماعی نیازمند گشودگی به روی روشهای نوین، ترکیبی و میارشتهای است. رهیافت رابطهای میتواند پاسخی به این نیاز باشد. این رهیافت با آغازیدن از روابط و نحوۀ گرهخوردنشان به یکدیگر نوعی هستیشناسی مسطح را پیشفرض میگیرد که از ذاتباوری پرهیز میکند و بواسطه اینکه در آن مناسبات مبتنی بر پایگان جایی ندارد اصولا ضداقتدارگراست. همچنین این رهیافت «روابط» را بهمثابۀ واحد تحلیل خود برمیگزیند و با این تاکید تحلیلی از پیوستارهایی فراتر میرود که در علوم اجتماعی میان دو قطب فرد-جمع و عاملیت-ساختار شکل میگیرند. تاکید بر روابط همچنین تحلیل اجتماعی را به روی مناسباتی جهان انسانی و ناانسانی میگشاید و جهان چیزها را وارد تحلیل اجتماعی میکند. از این رو، نوعی تحلیل رابطهای مناسب است با جهانی که که بهطور روزافزونی با انبوهی از دورگهها مشخص میشود. به عبارتی، بازشناسی این امر که روابط از توان تاسیسی برخوردارند کمک میکند که پرسشهایی از این دست صورتبندی شوند: چگونه پدیدهای اجتماعی به صورت خاص شکل گرفته اند یا در حال دگرگونی اند؟ همچنین این مقاله منطق ربایشی را بهعنوان روش استنباطی مناسب با روش رابطه ای پیشنهاد کرد. این روش نه تنها به زمینهمندی فرایندهای استنباط حساس است بلکه راه را برای تجربهگرایی و درگیری بیواسطه و چندگونه پژوهشگر با محیط پژوهش میگشاید. توجه به دانش زمینه در صورتبندی مساله و حدس و پیشبینی نه تنها به پژوهشگر –دانش زمینهای، تجربه پیشین و نوع رابطه ای که با محیط برقرار میکند- اهمیت می دهد بلکه بازنگری انتقادی را در فرایند پژوهش همچنین فرضیهسازی در فرایند تحلیل امکانپذیر می سازد. این نکته به جنبه انتقادی رهیافت رابطهمندی غنا میبخشد که بر اساس نحوه بودن ما در جهان نوع رابطهمان را خود و دیگران همچنین دگرگونی احتمالی آیندهمان را مشخص میسازد. در اتخاذ رهیافتی رابطهای پژوهشگر نمیتواند در جهان انسانی و ناانسانی پیرامونش درگیر نباشد و در پایان فرایند تحقیق خود، مورد تحقیقاش و جهان مشترکان در حالت اولیه پیش از تحقیق، بیتغییر مانده باشند. | ||
کلیدواژهها | ||
روابط اجتماعی؛ رهیافت پژوهش رابطهای؛ پویایی اجتماعی؛ استدلال ربایشی؛ آسیبشناسی اجتماعی | ||
مراجع | ||
https://doi.org/10.22035/isih.2023.4653.4594
https://doi.org/10.22035/isih.2023.5036.4858
https://foucault.info/documents/foucault.spaceKnowledgePower/ (assessed at 27.03.2024)
| ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 268 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 114 |