پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

  اخبار و اعلانات

 آمار

تعداد نشریات8
تعداد شماره‌ها307
تعداد مقالات2,303
تعداد مشاهده مقاله5,510,118
تعداد دریافت فایل اصل مقاله3,875,861
عابدی, محمد تقی, امیدی, احد, احمدی, محمدرضا. (1404). مدل مفهومی تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی. جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 19(37), 73-96. doi: 10.30471/psy.2024.9874.2207
محمد تقی عابدی; احد امیدی; محمدرضا احمدی. "مدل مفهومی تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی". جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 19, 37, 1404, 73-96. doi: 10.30471/psy.2024.9874.2207
عابدی, محمد تقی, امیدی, احد, احمدی, محمدرضا. (1404). 'مدل مفهومی تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی', جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 19(37), pp. 73-96. doi: 10.30471/psy.2024.9874.2207
عابدی, محمد تقی, امیدی, احد, احمدی, محمدرضا. مدل مفهومی تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی. جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 1404; 19(37): 73-96. doi: 10.30471/psy.2024.9874.2207

مدل مفهومی تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی

مطالعات اسلام و روانشناسی
دوره 19، شماره 37، تیر 1404، صفحه 73-96    اصل مقاله (2.21 M)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/psy.2024.9874.2207
نویسندگان
محمد تقی عابدی* 1؛ احد امیدی2؛ محمدرضا احمدی3
1کارشناسی ارشد، روانشناسی عمومی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، ایران
2دانشجوی دکترا، گروه روانشناسی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران
3استادیار، گروه روانشناسی، مؤسسه اموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران
چکیده
چکیده گسترده
مقدمه و اهداف: تفکر انتقادی امروزه به‌عنوان یکی از مهارت‌های اساسی و حیاتی برای همه افراد در جوامع مختلف شناخته می‌شود و جایگاه ویژه‌ای در نظام‌های آموزشی سراسر جهان دارد. این مهارت به‌واسطه تأثیرگذاری بر توسعه مهارت‌های شناختی سطح بالا نظیر تأمل، خودآگاهی و تحلیل مسائل پیچیده، نقش مهمی در توانمندسازی افراد برای تصمیم‌گیری‌های منطقی و حل مسائل در زندگی شخصی و حرفه‌ای ایفا می‌کند.  در دنیای پرتحول امروز، تفکر انتقادی برای مواجهه با چالش‌های ساده و پیچیده اهمیت زیادی دارد، به‌ویژه در برابر پدیده‌هایی مانند اخبار جعلی و نظریه‌های توطئه در فضای مجازی که نیازمند تحلیل و مدیریت هوشمندانه اطلاعات است. تفکر انتقادی فرآیندی پیچیده و چندبعدی است که شامل تفکر منطقی، ارزیابی شواهد و تصمیم‌گیری بر پایه استدلال می‌شود. اندیشمندان آن را گاه تفکری معقول و بازتابی و گاه فرایندی هدفمند و خودگردان می‌دانند. از سوی دیگر، آموزه‌های دینی به‌ویژه قرآن و روایات اسلامی نیز تأکید زیادی بر تفکر و تعقل دارند. قرآن کریم در آیات متعددی انسان‌ها را به تأمل و نقد باورها و سنت‌های بی‌اساس دعوت می‌کند و آن‌ها را از پذیرش کورکورانه آموزه‌های گذشته بر حذر می‌دارد. این رویکرد در راستای پرورش عقل و جلوگیری از جمود فکری است. اندیشمندانی مانند مطهری و ابن‌سینا نیز بر اهمیت تفکر نقادانه تأکید داشته و آن را عاملی مؤثر در رشد عقلانی و دوری از تعصب و قضاوت‌های عجولانه دانسته‌اند. علی‌رغم وجود پژوهش‌های متعدد در حوزه تفکر انتقادی از منظر روان‌شناسی، تعلیم و تربیت و فلسفه، هنوز مدلی جامع و مشخص که مبتنی بر منابع اسلامی باشد و مؤلفه‌های تفکر انتقادی را به‌طور دقیق تبیین کند، ارائه نشده است. هدف این پژوهش، شناسایی مؤلفه‌های تفکر انتقادی از منابع اسلامی و تدوین مدل مفهومی کاربردی برای تقویت این مهارت است. این مدل با تأیید متخصصان می‌تواند زمینه‌ساز برنامه‌های آموزشی مؤثر و ارتقای تصمیم‌گیری منطقی در سطوح فردی و اجتماعی شود.
روش: این پژوهش از نظر هدف، بنیادی و از نظر رویکرد، آمیخته است که شامل ترکیب روش‌های کیفی و کمّی به‌صورت متوالی اکتشافی می‌باشد. در بخش کیفی، برای شناسایی مفاهیم مرتبط با تفکر انتقادی در منابع اسلامی، از روش معناشناسی زبانی و تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. جامعه آماری شامل قرآن کریم و منابع روایی معتبر از کتب درجه «الف» و «ب» و آثار پیشوایان دینی تا سده پنجم هجری است. نمونه‌گیری به‌صورت غیرتصادفی و هدفمند انجام شده و داده‌ها با نظر کارشناسان تجزیه و تحلیل گردیده است. ابتدا با روش معناشناسی زبانی، مفاهیم مشابه تفکر انتقادی در قرآن و روایات شناسایی شد. سپس این داده‌ها با استفاده از تحلیل محتوای کیفی بررسی گردید تا مضامین اصلی استخراج شود. در تحلیل محتوا، داده‌ها به‌صورت نظام‌مند طبقه‌بندی شده و مفاهیم کلیدی شناسایی شدند. در بخش کمّی، برای ارزیابی روایی محتوایی مؤلفه‌ها از روش
 
 
 
 
توصیفی زمینه‌یابی استفاده شد. نظرات پنج کارشناس در مرحله مفاهیم و هفت کارشناس در مرحله مؤلفه‌ها به‌صورت هدفمند جمع‌آوری شد. شاخص روایی محتوایی (CVI) محاسبه و مفاهیمی که مقدار آن کمتر از 0.79 بود، حذف گردید. ویژگی‌های جمعیت‌شناختی کارشناسان شامل تحصیلات حوزوی و دانشگاهی نیز بررسی شد تا از تخصص آن‌ها اطمینان حاصل شود. درنهایت، روند مراحل پژوهش از آغاز تا پایان به‌صورت طرح‌نما ارائه شد تا سیر پژوهش و نحوه دستیابی به نتایج به‌روشنی مشخص شود. این فرآیند موجب افزایش دقت و اطمینان در یافته‌های پژوهش شده است.
یافته‌ها: یافته‌های این پژوهش منجر به تدوین یک مدل مفهومی جامع برای تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی شد. در مرحله نخست، با بهره‌گیری از روش معناشناسی زبانی و تحلیل محتوای کیفی، مفاهیم مرتبط با تفکر انتقادی استخراج شد. در این راستا، ابتدا ۱۴ مفهوم کلیدی شناسایی گردید که پس از ارزیابی روایی محتوایی توسط کارشناسان، هشت مفهوم اصلی شامل فکر نظام‌مند، حقیقت‌جویی، گشوده‌فکری، پرسشگری، شنونده فعال، استقلال فکری، انعطاف‌پذیری و فهم عمیق تأیید و انتخاب شد. مدل مفهومی طراحی‌شده، در سه بُعد ساختاربندی شد: بعد شرایطی: این بعد به عواملی اشاره دارد که زمینه‌ساز شکل‌گیری تفکر انتقادی هستند. مؤلفه‌هایی همچون فکر نظام‌مند (برنامه‌ریزی و نظم در اندیشه)، حقیقت‌جویی (جستجوی فعالانه حقیقت)، گشوده‌فکری (پذیرش دیدگاه‌های مختلف)، پرسشگری (طرح سؤالات بنیادین) و شنونده فعال (گوش دادن دقیق و تحلیلی) در این بعد قرار دارند. بعد هسته‌ای: این بعد به ماهیت و جوهره تفکر انتقادی پرداخته و شامل استقلال فکری (اتکای فرد به قضاوت شخصی)، قدرت پردازش اطلاعات (تحلیل و استنباط داده‌ها)، انعطاف‌پذیری (سازگاری با شرایط جدید) و فهم عمیق (درک عمیق از مسائل) است. بعد پیامدی: این بعد بر پیامدها و نتایج حاصل از تفکر انتقادی متمرکز است. مؤلفه‌هایی چون ارتباط سازنده (تعامل مؤثر با دیگران)، خودهشیاری (آگاهی از نقاط ضعف و قوت فردی)، بازنگری و ارتقای دانش (مرور و اصلاح آموخته‌ها)، تصمیم‌گیری منطقی و سخن مستندانه (استدلال بر اساس شواهد) در این بعد گنجانده شده‌اند. در مرحله کمّی، میزان روایی محتوایی این مؤلفه‌ها توسط هفت کارشناس حوزه علوم انسانی و روان‌شناسی بررسی شد. شاخص CVI برای تمامی مؤلفه‌ها بالاتر از 0.85 گزارش شد که نشان‌دهنده اعتبار بالای مدل ارائه‌شده است. این مدل قابلیت تبدیل به ابزارهای سنجش روان‌شناختی و برنامه‌های آموزشی برای ارتقای مهارت تفکر انتقادی را داراست.
 
شکل 1. مدل مفهومی تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی
 
 
 
 
 
نتیجه‌گیری: فکر انتقادی به‌عنوان یک مهارت بنیادین، نقشی اساسی در رشد فکری، تصمیم‌گیری آگاهانه و حل مسائل پیچیده دارد. پژوهش حاضر با هدف طراحی یک مدل مفهومی از تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی، نشان داد که آموزه‌های دینی می‌توانند چارچوبی جامع و کارآمد برای پرورش این مهارت ارائه دهند. مدل استخراج‌شده نشان می‌دهد که تفکر انتقادی نه‌تنها به مهارت‌های فردی محدود نمی‌شود، بلکه با مؤلفه‌هایی همچون حقیقت‌جویی و گشوده‌فکری، زمینه‌ساز تعامل مؤثر با محیط و پذیرش دیدگاه‌های متنوع است. استقلال فکری به افراد این توانایی را می‌دهد که از تعصب و تقلید کورکورانه دوری کرده و با تحلیل منطقی به نتایج قابل‌اعتماد دست یابند. همچنین انعطاف‌پذیری و فهم عمیق به آن‌ها کمک می‌کند تا در شرایط متغیر، تصمیم‌گیری‌های منطقی و هوشمندانه داشته باشند. از منظر آموزه‌های اسلامی، تأکید بر تفکر، تعقل و تدبر، نشان‌دهنده اهمیت بالای تفکر انتقادی در ارتقای سطح فکری و اخلاقی انسان است. این آموزه‌ها بر پرهیز از تعصب، دعوت به پرسشگری و بررسی عمیق امور تأکید دارند. به‌ویژه در عصر اطلاعات که انسان با انبوهی از داده‌ها و اخبار جعلی مواجه است، بهره‌گیری از تفکر انتقادی می‌تواند مانع از گمراهی و تصمیم‌گیری‌های نادرست شود. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که با به‌کارگیری این مدل مفهومی می‌توان برنامه‌های آموزشی مؤثری برای تقویت مهارت تفکر انتقادی طراحی کرد. این مدل می‌تواند به‌عنوان یک الگوی علمی برای پرورش تفکر نقادانه در سطوح مختلف آموزشی و فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد. در نهایت، توصیه می‌شود این مدل در قالب ابزارهای سنجش و برنامه‌های آموزشی مورد آزمون و بازنگری قرار گیرد تا ضمن ارتقای دقت آن، امکان به‌کارگیری مؤثر آن در تربیت نسل‌هایی با توانمندی تفکر نقادانه فراهم شود. همچنین پژوهش‌های آینده می‌توانند با تمرکز بر مقایسه این مدل با سایر الگوهای بین‌المللی، نقاط قوت و کاستی‌های آن را شناسایی و اصلاح کنند.
کلیدواژه‌ها
تفکر انتقادی؛ مهارت های زندگی؛ مدل مفهومی؛ منابع اسلامی؛ روانشناسی اسلامی
مراجع
*قرآن کریم

* نهج‌البلاغة، تصحیح صبحی صالح (۱۴۱۴ق)، ۱ج، قم: مؤسسة دارالهجرة.

  1. ابراهیمی‏دینانی، آرزو؛ نوروزی، رضاعلی و ذبیح‌الله خنجرخانی (1387). «درآمدی بر معنا، ضرورت و کاربرد تفکر انتقادی در تعلیم و تربیت». مجله علوم انسانی، ش73، ص114−
  2. ابن شعبه، حسن بن علی (۱۳۸۲)، تحف العقول عن آل الرسولn. ترجمه حسن زاده، قم: نشر آل علیj.
  3. ابن‌شعبه، حسن بن علی (1382)، تحف العقول. ج۱، ترجمه صادق حسن‌زاده، قم: آل علیj.
  4. ابن‌میثم، میثم بن علی (1375)، شرح صد کلمه امیرالمؤمنینj. ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد: آستان قدس رضوی.
  5. امیرحسینی، خسرو (1389)، مهارت اساسی زندگی(تفکر انتقادی). تهران: نشر عارف کامل.
  6. آقاجمال خوانساری، محمد بن حسین (1366). شرح غررالحکَم و دُرَرالکَلم. تهران: دانشگاه تهران.
  7. بابامحمدی، حسن و حسین خلیلی (1383)، «مهارت‌های تفکر انتقادی دانشجویان پرستاری دانشگاه علوم پزشکی سمنان». مجله ایرانی آموزش در علوم‌پزشکی، س2، ش4، ص23−
  8. بابایی، مجید و جواد محسن نیا (1393)، «تفکر انتقادی». همایش ملی علوم تربیتی، مرودشت.
  9. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان (1415)، البرهان فی تفسیر القرآن. ج5، قم: نشر مؤسسه البعثه.
  10. بختیار نصرآبادی، حسنعلی؛ موسوی، ستاره و فاطمه علی‌بخشی (۱۳۹۱)، «نقش نگرش تفکر انتقادی و شیوه شناختی و کاوشگری در پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی». مجله اندیشه‌های نوین تربیتی، س12، ش4، ص285−
  11. بختیار نصرآبادى، حسنعلی؛ نوروزی، رضاعلی. (1383)، «درآمدى بر جایگاه، معنا، آثار و چشم‌‍اندازهاى تفکر انتقادى». مجله روش شناسی علوم انسانی، 10(40)،72-92.
  12. تمیمی‌آمدی، عبدالواحد بن محمد (۱۴۱۰)، غررالحکم و دررالکلم. چ2، قم: نشر دارالکتاب الاسلامی.
  13. جوادی ممتاز، طیبه؛ کردنوقابی، رسول ویحیی معروفی (1395)، «مقایسه اثربخشی روش و فن آموزش پرسشگری بر تفکر انتقادی و مهارت‌های آن در درس مطالعات اجتماعی دانش‌آموزان دختر پایه اول متوسطه». فصلنامه روان شناسی تربیتی، 12(40)، 105-130.
  14. حجتی، سیدمحمدعلی و محمدمهدی خسروانی (۱۳۹۳)، «تفکر نقادانه: تحلیل و نقد تعریف‌ها». فلسفه و کلام اسلامی (مقالات و بررسی‌ها)، س47، ش2، ص183−
  15. حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴۰۹)، وسائل الشیعه. ۳۰ج، قم: نشر موسسه آل‌البیتb.
  16. حسنی، فهیمه؛ صلیبی، ژاسنت و بهشته نیوشا (۱۳۹۳)، «اثربخشی آموزش تلفیقی تفکر انتقادی و تفکر خلاق بر یادگیری خودراهبر دانش‌‌آموزان دوره دوم متوسطه شهر قم». ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، س4، ش3، ص55−
  17. حسین زاده، علی (۱۳۸۸)، مهارت‌های سازگاری. قم، نشر موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیe.
  18. حسینی، سیدعباس و مسعود بهرامی (۱۳۸۱)، «مقایسه تفکر انتقادی در دانشجویان سال اول و سال آخر کارشناسی». مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، س۲، ش۲، ص۲۱−۲۶.
  19. حکیمی، محمدرضا (۱۳۷۱)، الحیاه. ترجمه احمد آرام، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
  20. حیدری دانایی، افسانه (۱۳۸۸)، «تبیین جایگاه نقد از دیدگاه اسلام». ارشد دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شیراز.
  21. خلخالی، علی و میترا صدوقی (۱۳۸۷)، «تأثیر آموزش تفکر انتقادی بر پیشرفت تحصیلی دانشجویان». آینده‌پژوهی مدیریت، س19، ش3، ص103−
  22. خویی، میرزا حبیب‌الله (۱۴۰۰ق)، منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه. تهران: مکتبه الاسلامیه.
  23. دیلمی، حسن بن محمد (۱۴۰۸ق)، أعلام الدین فی صفات المؤمنین. قم: مؤسسة آل البیتb لإحیاء التراث.
  24. رفیعی هنر، حمید (۱۳۹۷)، «الگوی درمانی خودنظم‌جویی برای افسردگی براساس منابع اسلامی: توضیح مفهومی و روش‌نمای درمان و مطالعه امکان‌سنجی و نتایج اولیه آن». رساله دکتری رشته روان‌شناسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیe.
  25. زارع حسین و پروانه نهروانیان (۱۳۹۶)، «اثر آموزش تفکر انتقادی بر سبک‌های حل مسئله و یادگیری خودراهبر». تازه‌های علوم‌شناختی، س۱۹، ش۲، ص۸۵−۹۶.
  26. زند کریمی، غزال و مریم رمضان (۱۳۹۶)، «مقایسه فراشناخت، انعطاف‌پذیری شناختی و توجه متمرکز در افراد وابسته به متامفتامین و افراد سالم». مطالعات روان‌شناختی، س13، ش53، ص۵۹−۷۵.
  27. سبحانی تبریزی، جعفر (۱۳۷۱)، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام. تهران: نشر دفتر فرهنگ اسلامی.
  28. سرمد، زهره، بازرگان، عباس و الهه حجازی (1392)، روش‌های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: آگاه.
  29. سیف، علی‌اکبر (۱۳۹۴)، ساختن ابزارهای اندازه‌گیری متغیرهای پژوهشی در روان‌شناسی و علوم تربیتی: آزمون و پرسشنامه. تهران: دیدار.
  30. شجاعی، محمدصادق (۱۳۹۷)، روان‌شناسی در قرآن و حدیث. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  31. شجاعی، محمدصادق؛ جان‌بزرگی، مسعود؛ عسگری، علی؛ غروی، سیدمحمد و عباس پسندیده (۱۳۹۳)، «نظریه حوزه‌های معنایی در مطالعات واژگانی ساختار شخصیت بر پایه منابع اسلامی». مطالعات اسلام و روان‌شناسی، س8، ش15، ص۷−۳۸.
  32. شریعتمداری، علی (۱۳۸۲)، نقد و خلاقیت در تفکر. تهران: دانش و اندیشه معاصر.
  33. صیفوری، ویدا (۱۳۸۹)، «پیش به‌سوی تفکر انتقادی». مطالعات کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 21(2)، پیاپی 82، 38-55.
  34. طالب، زهرا و آزاده استادعباس (۱۳۹۵)، «تأثیر تفکر انتقادی در برنامه درسی متوسطه». مطالعات روان‌شناسی و علوم‌تربیتی، س11، ش2، ص23−
  35. طباطبایی، محمدحسین (۱۳۹۰)، المیزان فی تفسیر القرآن. ج۲۰، چ2، بیروت: نشر مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
  36. فتحی آشتیانی، علی؛ محمدی، بهاره و مینا فتحی آشتیانی (۱۳۹۵)، آزمون‌های روان‌شناختی. ج۲، تهران: بعثت.
  37. فیاض، ایراندخت (۱۳۸۸)، «پرسشگری راهبرد هویت پایدار دینی». مجله تعلیم و تربیت، س25، ش۲، ص37-
  38. قاضی مرادی، حسن (۱۳۹۱)، درآمدی بر تفکر انتقادی. تهران: نشر دات.
  39. قرائتی، محسن (1388)، تفسیر نور (قرائتی). تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
  40. قزوینی، خلیل بن غازی (۱۴۲۹ق)، الشافی فی شرح اصول الکافی. ج2، قم: دارالحدیث.
  41. قمی، علی بن ابراهیم (۱۴۰۴ق)، تفسیر القمی. ترجمه سیدطیب جزائری، قم: دارالکتاب.
  42. کراجی، محمد بن علی (۱۴۱۰ق)، کنز الفوائد. ج2، قم: دار الذخائر.
  43. کریمیان، حسین و سیف‌الله فضل الهی (1393)، «تفکر انتقادی در تعلیم و تربیت اسلامی». تهران: اولین همایش علمی پژوهشی علوم تربیتی و روانشناسی آسیب های اجتماعی و فرهنگی ایران.
  44. کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷ق)، الکافی. ج8، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  45. کمالی زارچ، محمود؛ زارع، حسین و سمیه السادات علوی لنگرودی (1391)، «اثربخشی آموزش تفکر انتقادی بر باورهای معرفت شناختی دانشجویان». مجله شناخت اجتماعی، 1(2)، 14-31.
  46. گنجی، کامران؛ یعقوبی، ابوالقاسم و رضا لطفعلی (۱۳۹۲)، «اثربخشی آموزش مهارت پرسشگری به معلمان بر تفکر انتقادی». مجله روان‌شناسی تربیت، س9، ش27، ص۲−۲۶.
  47. لسانی فشارک، محمدعلی و ابوذر پورمحمدی (۱۳۸۸)، «بررسی مفهوم تفکر در قرآن». پژوهشنامه علوم و معارف قرآن‌کریم، ش۳، ص131−
  48. لیثی واسطی (۱۳۷۶)، عیون الحکم و المواعظ. قم: دارالحدیث.
  49. مایرز، چت (۱۳۷۴)، آموزش تفکر انتقادی. ترجمه خدایار ابیلی، تهران: نشر سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها.
  50. متقی، علی بن حسام‌الدین (۱۴۱۹ق)، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال. تصحیح محمود عمر دمیاطی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  51. مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳ق)، بحارالأنوار. ج111، چ2، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  52. محسنی، مهدی (۱۳۹۷)، تفکر انتقادی برای مدیران فرهنگی. شیراز: آئینه.
  53. محمدی پویا (بیجنوند)، فرامرز و اکبر صالحی (1393)، «تحلیل محتوای قرآن کریم بر اساس مفهوم تفکر انتقادی». مجله علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، 2(3)، 25-49.
  54. محمدی، روح‌اله و عبدالهادی فقهی‌زاده (۱۳۹۵)، «مبانی انسان‌شناختی روش تربیتی قرآن و حدیث در بعد اجتماعی». آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث، س2، ش1 (پیاپی3)، ص1−
  55. محمودی، ایوب؛ نوروزی، رضاعلی و محمد نجفی (۱۳۹۰)، «ویژگی‌ها و ثمرات تفکر انتقادی از دیدگاه امام علیj»، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، س۱۹، ش۱۳، ص۹۳−۱۱۱.
  56. مصباح یزدی، محمد تقی (1384)، مجموعه آثار. قم: موسسه اموزشی و پژوهشی امام خمینیe.
  57. مطهری، مرتضی (۱۳۹۹ق)، مجموعه آثار. ج۳۰، تهران: صدرا.
  58. معروفی، یحیی؛ یوسف‌زاده، محمدرضا و فاطمه بخشکار (۱۳۹۱)، «رابطه بین مهارت‌های تفکر انتقادی و سلامت روانی دانش‌آموزان دختر دوره پیش‌دانشگاهی شهر همدان». مجله پزشکی بالینی ابن‌سینا، س۱۹، ش۱، ص۵۳−۶۱.
  59. مقتدایی، لیلا؛ امیری، مجید؛ نظری، حسین و ستاره موسوی (۱۳۹۵)، «جایگاه و اهمیت تفکر انتقادی از دیدگاه قرآن و امیرالمؤمنینj». مجله اسلام و علوم اجتماعی، س8، ش۱۵، ص133−
  60. مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۱)، تفسیر نمونه. ج۲۸، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  61. مکتبی‌فرد، لیلا (۱۳۸۹)، «بررسی تناسب محتوای داستان‌های تألیفی ایرانی برای کودکان و نوجوانان بامهارت‌ها و مؤلفه‌های تفکر انتقادی». دکتری دانشکده علوم‌تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز.
  62. ملانوری شمسی، فهمیه (۱۳۹۴)، «مقایسه تطبیقی تفکر انتقادی از دیدگاه انیس و شهید مطهری». ارشد دانشکده علوم تربیتی دانشگاه الزهراء.
  63. ملکی، حسن و مجید حبیبی پور (1386)، «پرورش تفکر انتقادی هدف اساسی تعلیم و تربیت». مجله نوآوری‌های آموزشی، 6(19)، 93−
  64. نقیب‌زاده، میرعبدالحسین (۱۳۶۸)، نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش. ویراست دوم، تهران: طهوری.
  65. نوری، حسین بن محمدتقی (۱۴۰۸)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. ج28، قم: نشر مؤسسه آل‌البیتb.
  66. یارمحمد‌زاده، پیمان؛ بختیار نصرآبادی، حسنعلی؛ آقابابایی، راضیه و محبوبه جمشیدی کوهساری (۱۳۸۹)، «تبیین متغیرهای ادراکی تفکر انتقادی و بعد شناختی پیشرفت تحصیلی». مجله اندیشه‌های نوین تربیتی، دوره 6، ش۲، ص41−
  67. یارمحمدی واصل، مسیب؛ فرهادی، مهران و افسانه یعقوبی (1395)، «مقایسه اثربخشی آموزش تفکر انتقادی به شیوه تمثیل و چرخه کارپلوس بر فرایندهای شناختی». رویکردهای نوین آموزش، 11(1): 81-104.
  68. یعقوبی، علی‌اصغر (۱۳۷۵)، «خیر الکلام ما قل و دل». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش۱۵۸−۱۵۹.
  69. Afsaneh Ghanizadeh (2011), An Investigation into the Relationship Between Self-Regulation and Critical Thinking Among Iranian EFL Teachers, Iranian Journal of Applied Linguistics (IJAL), Vol. 14, No. 1
  70. Barbara, Nicoll (1996), Developing Minds: Critical Thinking in K-3, https://eric.ed.gov/?id=ED391605.
  71. Bermingham, M. (2015). Clearing up “Critical Thinking”: Its Four Formidable Features, Creative.
  72. Beyer, B.K. (1985), Critical Thinking: What Is It? Social Education, April, 270-276.
  73. Bezanilla, M. J. Galindo-Domínguez, H. Campo, L. Fernández-Nogueira, D. & Ruiz, M. P. (2023), Understanding critical thinking: A comparative analysis between university students' and teachers' conception. Tuning Journal for Higher Education, 10(2), 223-244.
  74. Dewey, John (1909), How We Think, New York City.
  75. Facione, N. C. & Facione, P. A. (2008), Critical thinking and clinical reasoning in the health sciences. The California Academic Press.
  76. Facione, P. (2015). Critical Thinking: What It Is and Why It Counts, https://www.academia.edu/11052756/_Critical_Thinking_What_It_Is_and_Why_It_Counts_2015_English.
  77. Facione, P. A. (1992), Critical Thinking: A Statement of Expert Consensus for Purposes of Educational Assessment and Instruction, Research Findings and Recommendations American Philosophical Association, Newark, Del.
  78. Facione, P.A. & Facione N. C. (1998).The California critical thinking skills test. The California Academic Press U.S.A.
  79. Flores, David (2016), La importancia e impacto de la lectura, redacción y pensamiento crítico en la educación superior. Zona Próxima 24: 128-135.
  80. Glaser, E. M. (1941), An Experiment in the Development of Critical Thinking, New York: Teachers College, Columbia University.
  81. Hukam Dad, H. & Rafaqat A. (2023), Critical Thinking as a Twenty First Century Skill. Journal of Educational Research & Social Sciences Review (JERSSR), 3(1), 8.
  82. Kurfiss, J. G. (1998), Critical Thinking, Theory, Research, Practice, and Possibilities Washington, ASHE-ERIC Higher Education Report Series.
  83. Lipman Matthew (2003), Thinking in Education, Montclair State University, cambridge university press, http://www.cambridge.org.
  84. Lynda, M. Stacy, D. T. & Lynne, R. (2008), Online Scenarios in FCS College Courses: Enhancing Critical Thinking Skills, Journal of Family and Consumer Sciences, 100(2): 25–30.
  85. Mertes, L. (2002), Critical thinking among colleges and graduates students, The Review of Higher Education. Retrieved May 10th, 2003.
  86. Mertes,L. (2002). Critical thinking among colleges and graduates students. The review of Higher Education. Retrieved May 10th ,20013.
  87. Muslimin, I. & Abidin, M. (2023), Controversial religious issues for improving students' critical thinking skill in higher education. International Journal of Instruction, 16(1), 119-134.
  88. Paul, R. & Linda, E. (2019), The Miniature Guide to Critical Thinking, Concepts and Tools (8th ed), London: Rowman and Littlefield.
  89. Rodríguez Ríos, R. M. (2021), Pensamiento crítico y alfabetización digital en la escolaridad mexicana: crisis a la luz de la posverdad. Revista De Propuestas Educativas, 3(6), 140–154. https://doi.org/10.33996/propuestas.v3i6.707
  90. Scheau, I. (2012), The Influence of Critical Thinking on Pupil's Development and at the Level of Didactic Activities, Social and Behavioral Sciences, Volume 51. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2012.08.235.
  91. Tittle, P. (2003), Critical Thinking: An Appeal to Reason, https://www.routledge.com/Critical-Thinking-An-Appeal-to-Reason-1st-Edition/Tittle/p/book/ 9780415997140.
  92. World Health Organization (1997), Life Skills Education for Children and Adolescents in Schools, Programme on Mental Health World Health Organization, Geneva.
  93. World Health Organization, Pan American Health Organization (1997), Life Skills Approach to Child and Adolescent Healthy Human Development. Washington, DC: World Health Organization.
آمار
تعداد مشاهده مقاله: 485
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 33