| تعداد نشریات | 8 |
| تعداد شمارهها | 316 |
| تعداد مقالات | 2,351 |
| تعداد مشاهده مقاله | 5,984,314 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 4,180,155 |
سازوکار هدایت و ضلالت در قرآن کریم از منظر جامعه شناسی ارتباطات | ||
| فصلنامه علمی - پژوهشی اسلام و علوم اجتماعی | ||
| دوره 17، شماره 34، فروردین 1404، صفحه 163-191 اصل مقاله (613.7 K) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/soci.2025.11400.2114 | ||
| نویسنده | ||
| ابوالفضل فتح آبادی* | ||
| دکترای جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران. | ||
| چکیده | ||
| چکیده گسترده مقدمه و اهداف: قرآن کریم منبع اصلی تعالیم اسلامی و آخرین کتاب آسمانی نازلشده حاوی دستورات الهی برای انسانهاست که در مقام یک متن، میتواند بهمثابه بیان و پیامی در نظر گرفته شود که خداوند متعال در مقام فرستنده پیام و بهواسطه رسولاللهn در مقام پیامبر یا واسطه پیام، برای همه آدمیان در مقام گیرندگان و مخاطبان آن پیام ارسال کرده است. هدف اصلی ارسال این پیام، هدایت و رهبری مردمان بهسوی صراط مستقیم الهی است؛ ولی باوجوداین، چگونگی مواجهه مخاطبان با پیام یادشده، میتواند به ضلالت و انحراف آنها منجر شود. آنچه گفته شد، بهمثابه یک فرایند یا سازوکار ارتباط است که میتوان آن را از منظر جامعهشناسی ارتباطات مورد بررسی، تحلیل و تبیین علمی قرار داد. البته در این میان باید توجه داشت که هریک از مکاتب عمده ارتباطی موجود در حوزه جامعهشناسی ارتباطات، از حیث اهمیت قائل شدن برای فرستنده پیام و خود پیام یا مخاطب پیام و معنابخشیاش به پیام در فرایند ارتباط، نسبت به یکدیگر اولویتها و تفاوتهایی اساسی دارند که از مفروضات اصلی این مکاتب سرچشمه میگیرد. با توجه به توضیحات و موارد پیشگفته، پرسش اصلی نوشتار حاضر این است که آیا صرفاً باید خداوند متعال و قرآن کریم را در سازوکار هدایت یافتن یا به ضلالت رفتن مردمان تأثیرگذار دانست یا در مقابل، صرفاً باید مخاطبان قرآن کریم و معنابخشی آنها به آیات آن را در این زمینه دارای نقش و جایگاه در نظر گرفت یا اینکه در نهایت و بهعنوان نگرشی متفاوت نسبت به دو نگرش پیشگفته، ضرورت دارد رویکردی تلفیقی اتخاذ شود تا مشخص کند که هر چهار عامل فرستنده پیام، خود پیام، مخاطبان پیام و معنابخشی آنها به پیام ارسالی در سازوکار هدایت یافتن یا به ضلالت رفتن آدمیان تأثیرگذار و نقشآفرین هستند؟ روش پژوهش نوشتار حاضر جهت پاسخگویی به پرسش پیشگفته، روش کتابخانهای است؛ چون درواقع، کتب و سایر متون مکتوب یکی از مهمترین منابع پژوهش و شناخت علمی هستند و پژوهشگر در پژوهشهای جامعهشناختی، بهمعنای اخص کلمه نیازمند مراجعه به کتب، مقالات، نشریات و سایر منابعی از این قبیل در زمینه پژوهش مورد نظر است. براساساین، پژوهش حاضر که با هدف بررسی و تحلیل سازوکار هدایت و ضلالت در قرآن کریم از منظر مکاتب عمده ارتباطی موجود در حوزه جامعهشناسی ارتباطات انجام شده است، متن قرآن کریم در مقام پیام الهی، برخی متون دینی و عرفانی و سایر کتب و مقالات مرتبط با مضامین خاص موضوع پژوهش را از دیدگاه سه مکتب عمده ارتباطی فرایندی، نشانهشناختی و اسلامی، که در بخش مبانی نظری طرح شدهاند، بررسی و تحلیل کرده است. یافتهها نشان میدهند باوجوداینکه قرآن کریم، کلام الهی و پیامی ارسالی ازسوی خداوند در مقام فرستنده پیام است و بهواسطه پیامبر اکرمn در مقام پیامبر، برای همه جهانیان و نوع بشر ارسال شده است تا آنها را به صراط مستقیم ایمان هدایت کند و درنتیجه، از رفتن آنها به مسیر ضلالت و گمراهی جلوگیری کند، مبتنی بر برخی آیات قرآن کریم چنین به نظر میرسد که خواست خداوند و پیام ارسالیاش برای انسانها، لزوماً و جبراً بهمعنای تضمین هدایتیابی آنها و دوری از افتادن به راه ضلالت و انحراف نیست و دراینزمینه، باید نقش خود مخاطبان پیام الهی و نحوه مواجهه آنها با این پیام را نیز در نظر گرفت. این بدان معناست که ارسالکننده پیامی را فرستاده و در مورد محتوا و منظور آن نیز توضیح داده است؛ ولی درعینحال، هریک از مخاطبان پیام او متناسب با زمینههای مختلف اجتماعی و فرهنگی، حالات، مقامات و استعدادهای خود، دریافت و برداشتی مختص به خود و متفاوت از دیگران - و حتی متفاوت از منظور فرستنده - از پیام خواهند داشت. در مقام نتیجهگیری میتوان گفت: پژوهش حاضر نشان میدهد صرف مسلمانی و مخاطب قرآن کریم بودن، لزوماً موجب هدایتیابی نخواهد بود و چهبسا مسلمانانی بوده، هستند و خواهند بود که کارشان بردن رونق مسلمانی است. بهدیگرسخن، صرف تکیه بر قرآن کریم نمیتواند نشاندهنده هدایتیابی افراد و گروهها باشد و از رفتن و افتادن آنها به مسیر ضلالت جلوگیری کند و بنا بر آنچه که رسول اکرمn در حدیث ثقلین میفرمایند و نیز مبتنی بر آیاتی نظیر آیه 17 سوره کهف، قرآن در مقام بیان، حتماً باید مبیِّنی نیز داشته باشد که ملاک و شاخص فهم صحیح معانی آیات الهی و راهنمای سلوک در مسیر و به سوی صراط مستقیم هدایت در نظر گرفته شود. این بدان معناست که برداشتها و تفسیرها، زمینههای اجتماعی و فرهنگی، حالات و مقامات، اغراض و اهداف مسلمانان در مواجهه آنها با متن قرآن کریم تعیینکننده به هدایت رفتن یا به ضلالت افتادن ایشان است. بنا بر آنچه در این نوشتار بیان شد، باید توجه داشت که وقتی براساس مفروضات مکتب فرایندی ارتباط به مبحث هدایت و ضلالت در آیات قرآن کریم نگریسته شود، چون پیام و فرستنده آن پیام دارای اهمیت در نظر گرفته میشوند، با چیزی شبیه به رویکرد جبر مطلق مواجه خواهیم شد؛ یعنی صرفاً خداوند متعال در مقام فرستنده پیام و خواست وی و خود پیام؛ یعنی متن قرآن کریم در سازوکار هدایت یا ضلالت انسانها جایگاه اصلی را خواهند داشت. اما اگر براساس مفروضات مکتب نشانهشناختی مبحث هدایت و ضلالت در قرآن کریم را در نظر بگیریم، نتیجه کار چیزی شبیه به رویکرد تفویض مطلق خواهد شد؛ یعنی صرفاً مردمان در مقام مخاطبان پیام و معناهایی که براساس زمینههای فرهنگی، اجتماعی، عرفانی و غیره خویش به پیام نسبت میدهد، در سازوکار هدایت یا ضلالت دارای اهمیت اصلی در نظر گرفته خواهد شد. در نهایت، اگر براساس یافتههای پژوهش حاضر و مبتنی بر رویکرد تلفیقی مکتب اسلامی ارتباط و مفروضات آن به مبحث هدایت و ضلالت در قرآن کریم بنگریم، نتیجه کار چیزی شبیه وضعیتی تلفیقی از جبر و تفویض و مشخصکننده این واقعیت خواهد بود که هم خداوند در مقام فرستنده پیام، هم خود پیام یا همان قرآن کریم، هم مردمان در مقام مخاطبان پیام و هم معناهایی که مخاطبان پیام برای پیام ارسالی در نظر میگیرند و توسط آنان در لحظه خواندن و مصرف پیام تولید میشود، در هدایت یافتن یا به ضلالت رفتن نقشآفرین و تأثیرگذار خواهد بود. آنچه بیان شد، نشاندهنده عدم کفایت و بسندگی مکاتب ارتباطی فرایندی و نشانهشناختی در بررسی و تحلیل سازوکار هدایت و ضلالت در قرآن کریم و درعینحال، مشخصکننده این واقعیت است که مکتب اسلامی ارتباط را میتوان بهشکلی رضایتبخش و بسنده در بررسی متن قرآن کریم و تحلیل مباحث پیشگفته به کار برد؛ بدون اینکه هیچ جنبهای از جنبههای سازوکار هدایت یا ضلالت مردمان در این آخرین کتاب آسمانی مورد غفلت و چشمپوشی واقع شود. | ||
| کلیدواژهها | ||
| قرآن کریم؛ هدایت؛ ضلالت؛ مکتب اسلامی ارتباط؛ جامعه شناسی ارتباطات | ||
| مراجع | ||
|
منابع * قرآن مجید (1389). ترجمه عبدالمحمد آیتی، چاپ دهم، تهران: انتشارات سروش. آقانوری، علی (1382). اختلافپذیری قرآن و دستهبندی مسلمانان، نشریه هفتآسمان، 5(20)، 202-177. احسائی، ابن ابیالجمهور (1405ق). عوالی اللآلی، ج4، قم: انتشارات سیدالشهدا. اسمیت، فیلیپ، و رایلی ،الگزندر (1394). نظریه فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی. چاپ اول، تهران: انتشارات علمی. امامی، محمد (1380). بازکاوی هدایت و ضلالت در قرآن. الهیات و حقوق، 1، 57-97. بهرامی کمیل، نظام (1391). نظریه رسانهها (جامعهشناسی ارتباطات). چاپ دوم، تهران: انتشارات کویر. جوادیآملی، عبدالله (1385). هدایت در قرآن، چاپ دوم، قم: مرکز نشر اسراء. خمینی، سیدروحالله (1383). تفسیر سوره حمد، چاپ هشتم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسینبن محمد (502ق). المفردات فی غریبالقرآن. تهران: المکتبهالمرتضویه. ساروخانی، باقر (1385). روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، ج اول، اصول و مبانی، چاپ یازدهم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. شیخ مفید، ابوعبدالله محمد بن محمد بن النعمان (1413ق). مصنفات الشیخ المفید، تصحیح اعتقادات الاسلامیه. قم: المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ مفید. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1393ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه الاعلمی. عبداللهی عابد، صمد (1399). هدایت و ضلالت از منظر قرآن؛ با درآمدی بر تفسیر موضوعی قرآن. چاپ اول، تبریز: انتشارات دانشگاه شهید مدنی آذربایجان. فتحآبادی، ابوالفضل (1403). ویژگیهای ارتباط در قرآن کریم با نظر به آرای جان فیسک در حوزه مطالعات ارتباطی. فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ- ارتباطات، 25(65)، شماره مسلسل 97، 45-66. https://doi.org/10.22083/jccs.2024.378583.3695 فیسک، جان (1386). درآمدی بر مطالعات ارتباطی، ترجمه مهدی غبرایی. چاپ اول، تهران: انتشارات دفتر مطالعات و توسعه رسانهها. گنابادی، سلطانمحمد (سلطانعلیشاه) (1379). بیانالسّعاده فی مقامات العباده، ترجمه محمدآقا رضاخانی و حشمتالله ریاضی. جلد 1، چاپ دوم، تهران: انتشارات حقیقت. محقق داماد، سیدمصطفی (1395). قرآن و مثنوی. عرفان ایران، 42، 13-25. مطهری، مرتضی (1395). آشنایی با قرآن، ج4، چاپ 35، قم: انتشارات صدرا. مطهری، مرتضی (1396). انسان و سرنوشت؛ مقدمه عظمت و انحطاط مسلمین. چاپ 50، قم: انتشارات صدرا. مولوی، جلالالدین (1378). مثنوی معنوی، به اهتمام توفیق سبحانی. چاپ اول، تهران: انتشارات روزنه. نصیریان، صفر، یوسفی اصل، محمد، و جوان هوشیار، جعفر (1401). نقش عوامل انسانشناختی بر هدایت و ضلالت در پاسخ به شبهه جبر الاهی از منظر قرآن. دوفصلنامه الاهیات قرآنی (با رویکرد کلامی)، 10(12 پیاپی 19)، 101-116. References * Holy Quran (2010). trans. by Ayati, A., Tehran: Soroush pub. Abdollahi Abed, Samad (2020). Guidance and Misguidance according to Quran. Tabriz: Shahid Madani of Azarbaijan University pub. [in Persian] Aghanoori, Ali (2004). Quran and Islamic Sects. Seven Heavens, 5(20), 179-192. [in Persian] Bahrami Komeil, N. (2012). Nazarie-ye Rasane-ha. Tehran: Kavir pub. [in Persian] Emami, Mohammad (2001). Bazkaviye Hedayat va Zalalat dar Quran. Theology and Law, 1, 57-97. [in Persian] Fathabadi, Abolfazl (2024). The Characteristics of Communication in Holy Quran Regarding to John Fiske’s Theories in the Field of Communication Studies. Culture- Communication Studies, 25(97), 45-66. [in Persian] Fiske, John (1990). Introduction to Communication Studies. 2nd ed., New York: Routledge. Fiske, John (2007). Introduction to communication studies. Tehran: Daftar-e Motaleat va Tose-e-ye Rasane-ha pub. [in Persian] Gonabadi, S. M. (Sultan-Ali-Shah) (2000). Bayan al-Sa’da fi Maqamat al-Ibada. Tehran: Haqiqat pub. [in Persian]. https://doi.org/10.22083/jccs.2024.378583.3695 Imam Khomeini, R. (2004). Tafsire Soore-ye Hamd, Tehran: Moasese-ye Tanzim va Nashre Asar-e Emam Khomeini. [in Persian] Javadi Amoli, Abdollah (2006). Hedayat dar Quran. Qom: Asra pub. [in Persian] Mohaqeq Damad, S. M. ,(2016). Quran and Masnavi. Erfan-e Iran, 42, 13-25. [in Persian] Motahari, M. (2007). Ashna-ei ba Quran. Vol. 4, Qom: Sadra pub. [in Persian] Motahari, M. (2017). Ensan va Sarnevesht. Qom: Sadra pub. [in Persian] Nasirian, Safar, Mohammad Yousefi asl and Jafar Javan hoshyar (2023). The Role of Anthropological Factors on Guidance and Misguidance in Response to the Question of Divine Determinism, A Quranic Perspective. Quran Theology, 10(19), 101-106. [in Persian] Rumi, J. (1999). Masnavi. Tehran: Rozane pub. [in Persian] Sarukhani, Baqir (2006). Methodology of esearch in Social SSciences. Vol. 1, Tehran: Institution for Humanities and Cultural Studies pub. [in Persian] Smith, Ph. D. , & Riley, A. (2009). Cultural Theory. Tehran: Elmi pub. [in Persian] | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 261 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 142 |
||