| تعداد نشریات | 8 |
| تعداد شمارهها | 315 |
| تعداد مقالات | 2,340 |
| تعداد مشاهده مقاله | 5,911,216 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 4,128,602 |
الگوی مدیریت جهادی زنان مبتنی بر تلفیق ایمان دینی و خلاقیت اقتضایی (مطالعه موردی: مجموعه حضرت زینب رفسنجان) | ||
| فصلنامه علمی - پژوهشی اسلام و علوم اجتماعی | ||
| دوره 17، شماره 34، فروردین 1404، صفحه 193-235 اصل مقاله (670.11 K) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/soci.2025.11225.2097 | ||
| نویسندگان | ||
| محدثه مهرابی زاده* 1؛ حسن غروی2؛ علیرضا مومن آرانی3 | ||
| 1پژوهشگر گروه تجربهنگاری فرهنگی پژوهشکده باقرالعلوم ، قم، ایران | ||
| 2دانشآموخته دکتری فلسفه اسلامی دانشگاه باقرالعلوم قم و دانش آموخته دروس خارج حوزه علمیه قم، ایران | ||
| 3پژوهشگر اجتماعی پژوهشکده باقرالعلوم (ع)، قم، ایران. | ||
| چکیده | ||
| چکیده گسترده مقدمه و اهداف: در جوامع معاصر، مدیریت بحران دیگر صرفاً وابسته به منابع مادی و فناوریهای پیشرفته نیست، بلکه مستلزم بهرهگیری از سرمایههای اجتماعی، الگوهای بومی و شبکههای اعتماد محلی است. ایران با پیشینهای طولانی از بحرانهای طبیعی و اجتماعی، ظرفیتهای فرهنگی فراوانی در مدیریت مردمی بحرانها دارد؛ اما بخش مهمی از این ظرفیتها، بهویژه در میان زنان، تاکنون بهصورت نظاممند مستندسازی نشده است. زنان در جامعه ایرانی، افزونبر نقش خانوادگی، در عرصههای اجتماعی و دینی نیز نقش پیونددهنده و سازماندهنده دارند و میتوانند با اتکا بر اعتماد اجتماعی، همبستگی جمعی و حس مسئولیتپذیری، در کاهش آسیبهای ناشی از بحرانها نقشی کلیدی ایفا کنند. باوجوداین، ادبیات موجود در زمینه مدیریت بحران عمدتاً بر جنبههای فنی، سازمانی و دولتی متمرکز بوده و از ظرفیتهای غیررسمی، خودجوش و زنانه غفلت کرده است. پژوهش حاضر با تمرکز بر مجموعه حضرت زینب (س) رفسنجان، که طی نیمقرن اخیر نمونهای برجسته از سازماندهی خودجوش زنان جهادگر بوده است، در پی کشف و تحلیل الگوی مدیریت بحران بومی مبتنی بر تلفیق ایمان دینی و خلاقیت اقتضایی است. اهداف اختصاصی پژوهش شامل شناسایی سازوکارهای شکلگیری و تداوم شبکههای اعتماد زنانه، تحلیل ساختارهای ارتباطی و رهبری غیررسمی، واکاوی راهبردهای بسیج منابع مادی و عاطفی، و تبیین مزایا و محدودیتهای این الگو نسبت به مدلهای رسمی است. در نهایت، این مطالعه میکوشد مدلی بومی و قابلتعمیم برای مدیریت بحران ارائه دهد که ریشه در تجربه زیسته زنان و نظام معنایی فرهنگ ایرانی دارد. روش: پژوهش حاضر با رویکرد کیفی و مبتنی بر تجربهنگاری فرهنگی انجام شده تا ابعاد پنهان الگوی مدیریت جهادی زنان در بستر فرهنگی و دینی رفسنجان شناسایی شود. تجربهنگاری بهعنوان روشی پدیدارشناختی و تفسیرگرایانه، بر فهم عمیق از تجربه زیسته افراد در متن اجتماعی، تاریخی و فرهنگی تأکید دارد. جامعه آماری این پژوهش شامل بانوان جهادگر مجموعه حضرت زینبB رفسنجان است که دستکم پنج سال سابقه مشارکت در فعالیتهای داوطلبانه و مواجهه مستقیم با بحرانها (نظیر جنگ تحمیلی، زلزله بم و کرونا) داشتهاند. دادهها از طریق ۲۵ مصاحبه نیمهساختاریافته عمیق گردآوری شده که با استفاده از راهنمای مصاحبه استاندارد و پس از تأیید روایی محتوایی توسط پنج متخصص حوزه جامعهشناسی و مدیریت بحران انجام شده است. هر مصاحبه بین ۶۰ تا ۱۲۰ دقیقه طول کشید و نمونهگیری به شیوه هدفمند نظری و سپس با روش گلولهبرفی تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت. افزونبر مصاحبهها، مشاهدات میدانی از فعالیتهای جاری مجموعه و بررسی اسناد آرشیوی برای اعتبارسنجی دادهها استفاده شد. دادههای گردآوریشده با روش تحلیل مضمون بازتابی براون و کلارک (۲۰۲1) طی 6 مرحله از کدگذاری اولیه تا تولید مضامین نهایی تحلیل شدند. برای تضمین دقت و پایایی یافتهها، از روشهای مثلثسازی دادهها، بازبینی همتایان، بازبندی مشارکتی و تطبیق با معیارهای لینکلن و گوبا (۱۹۸5) استفاده شد. در نهایت، نتایج تحلیل در قالب هفت سازوکار محوری تبیین شد که مبنای الگوی مدیریت جهادی زنان رفسنجان را تشکیل میدهند. نتایج: یافتههای پژوهش حاصل از تحلیل مضمون بازتابی دادههای کیفی، الگوی جامع مدیریت جهادی زنان رفسنجان را در قالب هفت سازوکار بنیادین آشکار کرد که بیانگر تلفیق ایمان دینی، خلاقیت اقتضایی و خودسازماندهی زنانه در مواجهه با بحرانهاست. نخست، وقف پویا بهعنوان موتور محرک نظام، ایمان دینی را از سطح معنوی به سطح عملیاتی ارتقا داده و نذورات، مناسک مذهبی و سرمایههای معنوی را به منابع مالی و انگیزشی پایدار تبدیل میکند. دوم، مسئلهشناسی جنسیتی با تمرکز بر نیازهای پنهان زنان در بحرانها، از جمله مراقبت از خانواده، حمایت روانی و حفظ حریم خصوصی، الگویی از مداخله حساس به جنسیت را ارائه میدهد. سوم، تبدیل محدودیتهای جنسیتی به تخصص از طریق بازتعریف مهارتهای خانگی مانند خیاطی، شیرینیپزی و پتهدوزی، ظرفیتهای زنانه را به ابزارهای تولیدی و حمایتی مؤثر بدل کرده است. چهارم، خانوادهمحوری عملیاتی نشان داد که هماهنگسازی مأموریتهای جهادی با مسئولیتهای خانوادگی نهتنها موجب مشارکت پایدارتر زنان میشود، بلکه پایداری نهادی شبکه را نیز تضمین میکند. پنجم، اقتصاد مقاومتی جهادی با حذف واسطهها، ایجاد بازارچههای خوداتکا و گزارشدهی شفاف به خیرین، الگوی اقتصاد اخلاقی و اعتمادبنیاد را پدید آورده است. ششم، انطباق اقتضایی توان شبکه را در تغییر مأموریتها، چرخش مدیران و بهرهگیری از ظرفیتهای محلی افزایش داده و ساختاری چابک و بدون بوروکراسی ایجاد کرده است. سرانجام، نیروی انسانی تابآور با ترکیب تخصص، تعهد و ایمان، انسجام سازمانی را در بحرانها حفظ کرده است. این الگو در مجموع، ایمان را بهمثابه کاتالیزور نوآوری عملیاتی و زنان را بهعنوان کنشگران محوری تابآوری اجتماعی معرفی میکند که توانستهاند محدودیتهای فرهنگی را به ظرفیتهای توسعه بومی تبدیل کنند. بحث و نتیجهگیری: تحلیل یافتههای این پژوهش نشان میدهد الگوی مدیریت جهادی زنان رفسنجان نمونهای برجسته از ترکیب ایمان دینی، خلاقیت اقتضایی و سازماندهی شبکهای است که میتواند بهعنوان مدلی بومی برای مدیریت بحران در جوامع اسلامی استفاده شود. هسته نظری این مدل بر سه محور اساسی استوار است: نخست، ایمان دینی بهعنوان موتور محرک نوآوریهای عملیاتی که از طریق تبدیل ارزشهای معنوی به ظرفیتهای عینی، کارکردی راهبردی در تولید منابع، انگیزش جمعی و تداوم فعالیتها ایفا میکند. دوم، چابکی سازمانی و انطباق اقتضایی که امکان واکنش سریع، تصمیمگیری محلی و اصلاح ساختار در شرایط بحرانی را فراهم آورده و الگوی بروکراسی صلب را به ساختار خودسازمانده و منعطف بدل میسازد. سوم، تبدیل محدودیتهای جنسیتی به مزیت رقابتی که با بازتعریف نقشهای زنانه در حوزههایی نظیر آموزش مهارت، مراقبت اجتماعی و مدیریت اقتصادی، زمینه ارتقای مشارکت و تابآوری اجتماعی را فراهم کرده است. در سطح کاربردی، این الگو نشان میدهد که نهادهای مردمی زنانه با اتکا بر شبکههای اعتماد محلی و ایمان دینی، میتوانند در غیاب ساختارهای رسمی، نقش مؤثری در امدادرسانی، بازسازی اجتماعی و بازتولید امید ایفا کنند. خانوادهمحوری عملیاتی، اقتصاد مقاومتی جهادی و تربیت نیروی انسانی تابآور، سه مؤلفه کلیدی پایداری این مدل هستند که امکان انتقال تجربه آن به سایر مناطق کشور را فراهم میکنند. از منظر سیاستگذاری، نتایج تحقیق بر لزوم حمایت نهادی از شبکههای داوطلب زنانه، تسهیل آموزشهای اقتضایی، و ادغام الگوهای دینی در نظام مدیریت بحران ملی تأکید دارد. در سطح نظری، این پژوهش پارادایمی نو را پیشنهاد میدهد که در آن، ایمان بهمثابه منبع تولید معنا، خلاقیت بهعنوان سازوکار بقا و زن بهعنوان عامل پیونددهنده سرمایه اجتماعی عمل میکند. سرانجام، مدل مدیریت جهادی زنان رفسنجان اثبات میکند که تابآوری واقعی نه محصول منابع بیرونی، بلکه حاصل همافزایی معنویت، عقلانیت و کنش جمعی در بستر فرهنگ بومی است؛ الگویی که میتواند مبنای بازاندیشی در مدیریت بحرانهای آینده ایران قرار گیرد. تقدیر و تشکر: این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی «الگوی مدیریت جهادی زنان مبتنی بر تلفیق ایمان دینی و خلاقیت اقتضایی» است که با حمایت مالی و علمی پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلومj انجام شده است. نویسندگان از پشتیبانی پژوهشکده و همکاری صمیمانه بانوان جهادگر مجموعه حضرت زینبB رفسنجان در اجرای این پژوهش قدردانی میکنند. تعارض منافع: نویسندگان اعلام میکنند که هیچگونه تعارض منافع مالی یا سازمانی در انجام، نگارش و انتشار این پژوهش وجود ندارد و تمامی مراحل تحقیق بهطورمستقل و براساس اصول اخلاق پژوهش انجام شده است. | ||
| کلیدواژهها | ||
| مدیریت زنان؛ شبکههای اعتماد؛ تابآوری اجتماعی؛ مدیریت بحران؛ اقتصاد جهادی؛ ایمان دینی؛ خلاقیت اقتضایی | ||
| مراجع | ||
|
منابع
اکبری، م.، نجفی، س.، و ندریان، ح. (۱۳۹۶). رابطه سرمایه اجتماعی و حمایت اجتماعی درکشده با سلامت روان زنان در شهر سنندج: مطالعهای مبتنی بر جامعه. آموزش بهداشت و ارتقای سلامت ایران، ۵(۳)، ۱۵۵-۱۶۳.
بختیارزاده، م.، بگزاده، ش.، و خدابخشی، ن. (۱۴۰۴). ارائه مدل مدیریت جهادی و تأثیر آن در توسعه سازمانهای دولتی. رهیافتهای نوین مدیریت جهادی و حکمرانی اسلامی، ۱۷، ۲۲-۴۷.
حاجیعلیان، ص. (۱۴۰۲). درست مثل یک زن. قم: پژوهشکده باقرالعلومj.
حسینزاده، م. (۱۴۰۰). به توان مردم: تجربهنگاری فعالیتهای اجتماعی مجموعههای مردمی کشور (چاپ سوم). تهران: دانشگاه جامع امام حسینj.
حمزه، م.، سلطانیفر، م.، و همتیان، ه. (۱۴۰۳). شاخصهای مؤثر بر توسعه نهادهای انقلابی مبتنی بر فرهنگ جهادی با تکیه بر تاریخ انقلاب معاصر و انقلاب اسلامی ایران. تحولات سیاسی اجتماعی معاصر ایران، ۸، ۱۹-۴۲.
حمیدزاده، م.، شمسآبادی، س. ل.، و همایونوالا، ا. (۱۳۹۳). نقش زنان در مدیریت جهادی بهینهسازی الگوی مصرف. چشمانداز مدیریت دولتی، ۵(۳)، ۱۵۵-۱۷۴.
حیاتی، ع.، حیدری، ر.، و صیدی، ع. ا. (۱۳۹۳). واکاوی نقش مدیریت اقتصادی زنان در خانواده با تأکید بر مدیریت جهادی. در اولین کنفرانس سراسری توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی.
رضایی میرقائد، محسن، افجه، سید علیاکبر، دهقانان، حامد، اصلی پور، حسین، و دهقان توران پشتی، میثم. (۱۴۰۰). طراحی شبکه مضامین تصمیمگیری در مدیریت جهادی مبتنی بر تجربه دفاع مقدس. مدیریت در دانشگاه اسلامی، ۱۰(۱)، ۱-۲۱.doi: 10.22034/miu.2021.1099
سلطانی، م. ر. (۱۳۹۳). مدیریت جهادی: چالشها و الزامات. مدیریت اسلامی، ۲۲(۲)، ۹-۳۹.
ظهوریان، م. (۱۴۰۴). الگوی مدیریت نیروهای داوطلب مردمی در جهاد سازندگی: مبتنی بر مصاحبه با مدیران جهاد سازندگی. تهران: راهیار.
علیشیری، م. م.، تولایی، ر. ا.، و بیدی، م. (۱۳۹۵). اصول حاکم بر مدیریت جهادی: تحلیلی کیفی از تجربه مدیریت جهادی در کشور. چشمانداز مدیریت دولتی، ۲۸، ۸۹-۱۰۹.
کرمی، س. (۱۳۹۳). نقش زنان در مدیریت بحران. در همایش ملی جایگاه و نقش زنان در مدیریت جهادی.
مالکیبروجنی، م. ر.، و دنیوی، م. (۱۴۰۲). تجربهنگاری جهاد. تهران: پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی.
میرزائیان، س. ر.، و باعدی، م. (۱۳۹۳). الزامات مدیریت زنان در جامعه اسلامی با رویکرد مدیریت جهادی. در همایش ملی جایگاه و نقش زنان در مدیریت جهادی.
نادریفر، ع.، پورکیانی، م.، زایندهرودی، م.، و شیخی، ا. (۱۳۹۸). شاخصهای مدیریت جهادی. خطمشیگذاری عمومی در مدیریت (رسالت مدیریت دولتی)، ۱۰(۳۴)، ۸۷-۱۰۳.
نعمتیپیرعلی، د. ا. (۱۳۹۳). مدیریت جهادی از منظر قرآن کریم. بصیرت و تربیت اسلامی، ۱۱(۳۱)، ۷۳-۹۳.
References Akbari, M., Najafi, S., & Nadrian, H. (2017). The relationship between social capital and perceived social support with mental health among women in Sanandaj: A community-based study. Iranian Journal of Health Education and Health Promotion, 5(3), 155–163. [In Persian] Aldrich, D. P. (2012). Building resilience: Social capital in post-disaster recovery. University of Chicago Press. Ali-Shiri, M. M., Tolaei, R. A., & Beidi, M. (2016). The governing principles of Jihadi management: A qualitative analysis of Jihadi management experiences in Iran. Public Management Outlook, 28, 89–109. [In Persian] Anderson, K. M., Renner, L. M., & Danis, F. (2012). Resilience and growth in the aftermath of domestic violence. Violence Against Women, 18(11), 1279–1299. https://doi.org/10.1177/1077801212470543 Bakhtiarzadeh, M., Bagzadeh, Sh., & Khodabakhshi, N. (2025). Presenting a model of Jihadi management and its impact on the development of governmental organizations. New Approaches in Jihadi Management and Islamic Governance, 17, 22–47. [In Persian] Bradshaw, S. (2013). Gender, development and disasters. Edward Elgar Publishing. Braun, V., & Clarke, V. (2021). Thematic analysis: A practical guide. SAGE. Haji-Alian, S. (2023). Just Like a Woman. Qom: Baqir al-Olum (A.S.) Research Institute. [In Persian] Hamidzadeh, M., Shams-Abadi, S. L., & Homayoun-Vala, E. (2014). The role of women in Jihadi management for optimizing consumption patterns. Public Management Outlook, 5(3), 155–174. [In Persian] Hamzeh, M., Soltanifar, M., & Hamtian, H. (2024). Indicators affecting the development of revolutionary institutions based on Jihadi culture with emphasis on the history of the contemporary and Islamic Revolution of Iran. Contemporary Socio-Political Transformations of Iran, 8, 19–42. [In Persian] Hayati, A., Heydari, R., & Seyyedi, A. A. (2014). An analysis of women’s economic management in families with an emphasis on Jihadi management. In Proceedings of the First National Conference on Sustainable Development in Educational and Psychological Sciences, Social and Cultural Studies. [In Persian] Hossein-zadeh, M. (2021). Be Tavane Mardom: Documentation of social activities of popular movements in Iran (3rd ed.). Tehran: Imam Hossein Comprehensive University. [In Persian] Hyndman, J. (2008). Feminism, conflict and disasters in post-tsunami Sri Lanka. Gender, Technology and Development, 12(1), 101–121. https://doi.org/10.1177/097185240701200107 Karami, S. (2014). The role of women in crisis management. In Proceedings of the National Conference on the Position and Role of Women in Jihadi Management. https://civilica.com/doc/558843/ [In Persian] Lincoln, Y. S., & Guba, E. G. (1985). Naturalistic inquiry (Vol. 75). SAGE. Maleki-Boroujeni, M. R., & Denavi, M. (2023). Jihad Experience Documentation. Tehran: Research Institute of Islamic Culture and Art. https://civilica.com/doc/558856/ [In Persian] Mirzaeian, S. R., & Baedi, M. (2014). The requirements of women’s management in the Islamic society with a Jihadi management approach. In Proceedings of the National Conference on the Position and Role of Women in Jihadi Management. https://civilica.com/doc/558856/ [In Persian] Naderifar, A., Pourkiani, M., Zayandeh-Roudi, M., & Sheikhi, E. (2019). Indicators of Jihadi management. Public Policy in Management (Mission of Public Administration), 10(34), 87–103. [In Persian] Nemati-PirAli, D. A. (2014). Jihadi management from the perspective of the Holy Qur’an. Insight and Islamic Education, 11(31), 73–93. [In Persian] Neumayer, E., & Plümper, T. (2007). The gendered nature of natural disasters: The impact of catastrophic events on the gender gap in life expectancy, 1981–2002. Annals of the Association of American Geographers, 97(3), 551–566. https://doi.org/10.1111/j.1467-8306.2007.00563.x Njeri, S., & Daigle, M. (2022). Women leading local humanitarian response during the Covid-19 pandemic. London: Overseas Development Institute (ODI). https://odi.org/documents/8272/Womens_rights_organisations.pdf Norris, F. H., Stevens, S. P., Pfefferbaum, B., Wyche, K. F., & Pfefferbaum, R. L. (2008). Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness. American Journal of Community Psychology, 41(1), 127–150. https://doi.org/10.1007/s10464-007-9156-6 Patton, M. Q. (2015). Qualitative research & evaluation methods (4th ed.). SAGE. Pelling, M. (2012). The vulnerability of cities: Natural disasters and social resilience. Routledge. Putnam, R. D. (2000). Bowling alone: The collapse and revival of American community. Simon & Schuster. Rezaei Mirghaed, M., Afjeh, S. A. K., Dehghanian, H., Aslipoor, H., & Dehghan Touran Poshti, M. (2021). Designing a thematic network of decision-making in jihad management based on the experience of the Sacred Defense. Management in Islamic University, 10(1), 1-21. doi: 10.22034/miu.2021.1099 [In Persian] Saunders, B., Sim, J., Kingstone, T., Baker, S., Waterfield, J., Bartlam, B., Burroughs, H., & Jinks, C. (2018). Saturation in qualitative research: Exploring its conceptualization and operationalization. Quality & Quantity, 52(4), 1893–1907. https://doi.org/10.1007/s11135-017-0574-8 Soltani, M. R. (2014). Jihadi management: Challenges and requirements. Islamic Management, 22(2), 9–39. https://im.ihu.ac.ir/article_201798.html [In Persian] Walcott, R., Schmidt, C., Kaminsky, M., Singh, R. J., Anderson, L., Desai, S., & de Hoop, T. (2023). Women’s groups, covariate shocks, and resilience: An evidence synthesis of past shocks to inform a response to COVID-19. Gates Open Research, 7, 111. Zhoorian, M. (2025). A model for managing popular volunteer forces in Jihad-e Sazandegi: Based on interviews with Jihad-e Sazandegi managers. Tehran: Rahyar Publications. [In Persian] | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 275 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 39 |
||