| تعداد نشریات | 8 |
| تعداد شمارهها | 316 |
| تعداد مقالات | 2,351 |
| تعداد مشاهده مقاله | 5,984,731 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 4,180,353 |
بازشناسی مفهومی مؤلفه های روانشناختی ذهن آگاهی در نهج البلاغه؛ پاسخی به کم معناسازی ذهن آگاهی غربی | ||
| مطالعات اسلام و روانشناسی | ||
| دوره 19، شماره 38، مهر 1404، صفحه 155-179 اصل مقاله (553.98 K) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/psy.2025.11052.2331 | ||
| نویسنده | ||
| ساجد یعقوب نژاد* | ||
| استادیار گروه آموزش مشاوره و روانشناسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران | ||
| چکیده | ||
| چکیده گسترده مقدمه و اهداف: در سالهای اخیر، ذهنآگاهی بهعنوان یکی از مفاهیم محوری روانشناسی سلامت و درمانهای موج سوم جایگاه ویژهای یافته است. این مفهوم به معنای آگاهی فعال و بیقضاوت از لحظه حال تعریف میشود و در کاهش استرس، ارتقای تابآوری و بهبود سلامت روانی مؤثر شناخته شده است؛ با این حال، بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که رویکرد غالب به ذهنآگاهی در روانشناسی غربی، ماهیتی سکولار و فردگرایانه دارد و از ریشههای معنوی و اخلاقی خود فاصله گرفته است. چنین نگرشی ابعاد وجودی، اخلاقی و اجتماعی ذهنآگاهی را کمرنگ کرده و آن را به ابزاری برای خودتنظیمی تقلیل داده است. در نقطه مقابل، سنت اسلامی و بهویژه نهجالبلاغه امام علیj ظرفیتهای غنی برای بازتعریف ذهنآگاهی در چارچوبی معنوی، اخلاقی و الهیاتی دارد. این پژوهش با هدف بازشناسی مؤلفههای روانشناختی ذهنآگاهی در نهجالبلاغه و بررسی همراستایی آن با ادبیات علمی معاصر انجام شد. انتظار میرود نتایج این تحقیق زمینهساز تدوین چارچوبی بومی برای طراحی مداخلات روانشناختی مبتنی بر آموزههای اسلامی و تلفیق روانشناسی مدرن با میراث دینی شود. روش: پژوهش حاضر با رویکرد کیفی و به روش تحلیل مفهومی انجام گرفت. در گام نخست، مرور نظاممند منابع علمی حوزه ذهنآگاهی صورت پذیرفت و پنج مؤلفه کلیدی شامل توجه آگاهانه به لحظه حال، پذیرش بدون قضاوت، مشاهدهگری ذهنی، خودآگاهی هیجانی و شفقت نسبت به خود و دیگران شناسایی شد. این مؤلفهها چارچوب تحلیلی مطالعه را تشکیل دادند. سپس متن نهجالبلاغه (ترجمه دشتی و شهیدی) با روش تحلیل محتوای قیاسی بررسی و بخشهای مرتبط کدگذاری شد. هر عبارت همراستا با مؤلفههای ذهنآگاهی علامتگذاری و در جداول تطبیقی ثبت شد. برای افزایش اعتبار درونی، تحلیلها با نظر متخصصان روانشناسی اسلامی و علوم قرآنی بازبینی و اصلاح گردید. این فرایند موجب شفافیت مفهومی، انسجام نظری و جلوگیری از سوگیری شخصی شد. درنهایت دادههای کدگذاریشده مورد تحلیل تفسیری و مقایسهای قرار گرفتند تا وجوه اشتراک و تمایز میان آموزههای علوی و ادبیات روانشناسی مدرن آشکار شود. نتایج: یافتهها نشان دادند که مؤلفههای پنجگانه ذهنآگاهی با آموزههای نهجالبلاغه کاملاً همراستا هستند. امام علیj در حکمتها و نامههای مختلف به حضور آگاهانه در لحظه اکنون، درنگ پیش از واکنشهای هیجانی، مشاهدهگری بیطرفانه نسبت به حالات درونی، خودآگاهی اخلاقی و شفقت نسبت به خویشتن و دیگران تأکید کرده است؛ برای نمونه در حکمت ۲۷۹ بر اهمیت بهرهگیری از فرصت حال تأکید شده که با حضور ذهنی و توجه به اکنون در روانشناسی مدرن همخوانی دارد. همچنین در نامه ۳۱، امام علیj به خودآگاهی هیجانی و معیار قرار دادن نفس برای تنظیم روابط اجتماعی اشاره میکند؛ افزون بر این، مفاهیم دیگری همچون تذکر، مراقبه، تقوا و احسان نیز در متن نهجالبلاغه برجسته است که ابعاد اخلاقی و الهیاتی ذهنآگاهی را غنیتر میسازد؛ ابعادی که در رویکردهای سکولار کمتر دیده میشوند. بدینترتیب ذهنآگاهی در سنت علوی نه صرفاً یک فن روانشناختی، بلکه سلوکی اخلاقی و معنوی میباشد که مسئولیتپذیری، رشد درونی و پیوند با امر قدسی را دربرمیگیرد. بحث و نتیجهگیری: نتایج پژوهش حاضر نشان دادند که نهجالبلاغه افزون بر پوشش مؤلفههای شناختهشده ذهنآگاهی در روانشناسی مدرن، ابعاد الهیاتی و اخلاقی تازهای به آن میافزاید؛ از این منظر، ذهنآگاهی در سنت اسلامی تنها به کاهش استرس یا بهبود تمرکز محدود نمیشود، بلکه بهمثابه شیوهای از زیست معنوی و مسئولانه مطرح است. این تفاوت، فرصت ارزشمندی برای طراحی الگوهای بومی ذهنآگاهی فراهم میآورد؛ الگوهایی که هم اثربخشی روانشناختی دارند و هم با بافت فرهنگی و اعتقادی جوامع اسلامی سازگارند. چنین رویکردی میتواند در تربیت معنوی، آموزش مهارتهای زندگی و مداخلات روانشناختی مبتنی بر ارزشهای اسلامی بهکار گرفته شود؛ با این حال، محدودیتهایی همچون تفسیری بودن تحلیل مفهومی و استفاده از تنها یک متن دینی وجود دارد که ضرورت پژوهشهای تکمیلی با متون دیگر مانند قرآن و صحیفه سجادیه را برجسته میسازد. درمجموع، این پژوهش گامی نخست برای پیوند میان روانشناسی نوین و معارف اسلامی است و میتواند زمینهساز توسعه مدلهای نظری و کاربردی ذهنآگاهی اسلامی گردد. تعارض منافع: نویسنده اعلام میدارد که هیچ تعارض منافعی در این پژوهش وجود ندارد. | ||
| کلیدواژهها | ||
| ذهن آگاهی؛ نهجالبلاغه؛ تحلیل مفهومی | ||
| مراجع | ||
|
منابع
شریف رضی (۱۳۷۹)، نهجالبلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
شریف رضی (۱۳۸۶)، نهجالبلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم: نشر مؤسسه امیرالمؤمنینj.
References Al-Radi, S. (2000), Nahj al-Balagha (Trans. S. J. Shahidi), Tehran: Elmi va Farhangi. [In Persian] Al-Radi, S. (2007), Nahj al-Balagha (Trans. M. Dashti), Qom: Amir al-Mo’menin Institute. [In Persian] Chems-Maarif, R., Cavanagh, K., Baer, R., Gu, J. & Strauss, C. (2025), Defining mindfulness: A review of existing definitions and suggested refinements. Mindfulness, 1–20. https://doi.org/10.1007/s12671-024-02507-2 Dwidiyanti, M., Sawitri, D. R., Munif, B., Fitri, A. & Wijayanti, D. Y. (2024), The happy spiritual intervention for overcoming intolerance of uncertainty among families of patients with mental disorders. Jurnal Keperawatan Soedirman, 19(2), 72–77. https://doi.org/10.20884/1.jks.2024.19.2.11032 Egan, S. J., Rees, C. S., Delalande, J., Greene, D., Fitzallen, G., Brown, S., ... & Finlay-Jones, A. (2022), A review of self-compassion as an active ingredient in the prevention and treatment of anxiety and depression in young people. Administration and Policy in Mental Health and Mental Health Services Research, 1–19. DOI: 10.1007/s10488-021-01170-2 Gan, Q., Ding, N., Bi, G., Liu, R., Zhao, X., Zhong, J., ... & Chen, Z. (2022), Enhanced resting-state functional connectivity with decreased amplitude of low-frequency fluctuations of the salience network in mindfulness novices. Frontiers in Human Neuroscience, 16, 838123. DOI: 10.3389/fnhum.2022.838123 Gilbert, P. (2009), The compassionate mind: A new approach to life’s challenges. New Harbinger. Kamarulbahri, T. M. S. T., Raduan, N. J. N. & Ali, N. F. (2024), The concept of mindfulness in Islam. Journal of Islamic, 9(63), 94–101. DOI:10.55573/JISED.096306 Li, M., Mei, X., Li, Y., Yorke, J., Sun, T. C., Wang, Y., ... & Craig, A. (2025), Revealing the protective mindfulness-moderation on loneliness, depression, and quality of life among spinal cord injury survivors in a mixed-methods study. Disability and Rehabilitation, 1–10. DOI: 10.1080/09638288.2025.2491120 Mursaleen, M., Khan, B., Sohail, S., Batool, Z., Khan, A. & Saeed, H. (2024), The psychological benefits of mindfulness meditation on emotional regulation. Journal of Policy Research, 10(3), 306–311. https://doi.org/10.61506/02.00347 Naude, C., Skvarc, D., Knowles, S., Russell, L., Evans, S. & Mikocka-Walus, A. (2023), The effectiveness of mindfulness-based interventions in inflammatory bowel disease: A systematic review & meta-analysis. Journal of Psychosomatic Research, 169, 111232. DOI: 10.1016/j.jpsychores.2023.111232 Neff, K. D. (2023), Self-compassion: Theory, method, research, and intervention. Annual Review of Psychology, 74(1), 193–218. DOI: 10.1146/annurev-psych-032420-031047 Nilsson, H. & Kazemi, A. (2016), Reconciling and thematizing definitions of mindfulness: The big five of mindfulness. Review of General Psychology, 20(2), 183–193. https://doi.org/10.1037/gpr0000074 Purser, R. E. (2021), McMindfulness: How mindfulness became the new capitalist spirituality. Journal of Global Buddhism, 22(1), 251–258. https://doi.org/10.5281/zenodo.4727641 Schmiedeler, S., Reichhardt, A., Schneider, L. & Niklas, F. (2023), Trait mindfulness, self-efficacy, and coping strategies during COVID-19. Anxiety, Stress & Coping, 36(6), 674–689. DOI: 10.1080/10615806.2022.2159947 Sezer, I., Pizzagalli, D. A. & Sacchet, M. D. (2022), Resting-state fMRI functional connectivity and mindfulness in clinical and non-clinical contexts: A review and synthesis. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 135, 104583. DOI: 10.1016/j.neubiorev.2022.104583 Simione, L. (2025), Effects of dispositional mindfulness and mindfulness-based interventions on the psychosocial consequences of burn injuries: A systematic review. European Burn Journal, 6(2), 25. https://doi.org/10.3390/ebj6020025 Tomlinson, E. R., Yousaf, O., Vittersø, A. D. & Jones, L. (2018), Dispositional mindfulness and psychological health: A systematic review. Mindfulness, 9, 23–43. DOI: 10.1007/s12671-017-0762-6 Wenzel, M., Rowland, Z. & Kubiak, T. (2020), How mindfulness shapes the situational use of emotion regulation strategies in daily life. Cognition and Emotion, 34(7), 1408–1422. DOI: 10.1080/02699931.2020.1758632 Yildirim, C. & O’Grady, T. (2020, December), The efficacy of a virtual reality-based mindfulness intervention. In 2020 IEEE International Conference on Artificial Intelligence and Virtual Reality (AIVR) (pp. 158–165), IEEE. DOI:10.1109/AIVR50618.2020.00035 Zhylin, M., Malysh, V., Mendelo, V., Potapiuk, L., & Halahan, V. (2024). The impact of emotional intelligence on coping strategies for psychological trauma. Environment and Social Psychology, 9(7), 1-12. doi: 10.59429/esp.v9i7.6145 | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 458 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 59 |
||