پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 8 |
| تعداد شمارهها | 315 |
| تعداد مقالات | 2,340 |
| تعداد مشاهده مقاله | 5,911,206 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 4,128,600 |
مدل مفهومی تاب آوری معنوی بر اساس دعای هفتم صحیفه سجادیه | ||
| مطالعات اسلام و روانشناسی | ||
| دوره 19، شماره 38، مهر 1404، صفحه 71-104 اصل مقاله (785.55 K) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/psy.2025.11256.2349 | ||
| نویسندگان | ||
| محمد صادق شجاعی* 1؛ محمد مهدی شجاعی2 | ||
| 1استادیار گروه اخلاق و تربیت، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، قم، ایران | ||
| 2کارشناس حقوق، طلبه پایه ششم حوزه علمیه، قم | ||
| چکیده | ||
| چکیده گسترده مقدمه و اهداف: تابآوری یکی از مهمترین مفاهیم روانشناسی معاصر است که به توانایی افراد برای رویارویی با مشکلات، حفظ ثبات روانی و بازگشت به شرایط عادی پس از تجربه بحران اشاره دارد (ماستن، ۲۰۱۴). بخش زیادی از پژوهشهای موجود در این زمینه در بستر فرهنگی غرب انجام شده، و بیشتر بر منابع فردی یا اجتماعی تمرکز دارد؛ با این حال در جوامع اسلامی، دین و معنویت نقش محوری در تجربه زیسته افراد ایفا میکنند و میتوانند بهعنوان منبعی مهم برای ارتقای تابآوری به شمار آیند (پارگامنت و ساندرز ، ۲۰۰۷). متون دعایی و عبادی اسلام (بهویژه صحیفه سجادیه)، افزون بر ارزشهای عبادی و اخلاقی، ظرفیت بالایی برای بازنمایی سازوکارهای روانشناختی سازگاری دارند. دعای هفتم صحیفه سجادیه از امام سجادj که در شرایط سختی و گرفتاریها خوانده میشود، نمونهای بارز از متنی است که میتواند چارچوبی مفهومی برای تابآوری معنوی ارائه دهد. با توجه به خلأ موجود در مطالعات بومی و نیاز به الگوهایی متناسب با فرهنگ دینی جامعه ایرانی، پژوهش حاضر با هدف کشف و صورتبندی مراحل و مؤلفههای تابآوری معنوی در دعای هفتم صحیفه سجادیه انجام شد؛ در این راستا پژوهش سه هدف اصلی را دنبال کرد: نخست، شناسایی مضامین کلیدی مرتبط با تابآوری در متن دعا؛ دوم، ارائه مدلی مفهومی از فرایند تابآوری معنوی براساس محتوای دعای هفتم و سوم، بررسی میزان انسجام و اعتبار مدل استخراجشده از طریق معیار «تراکم ظنون (QCq-K)». انتظار میرود نتایج این پژوهش بتواند به توسعه ادبیات نظری تابآوری معنوی یاری رساند و همچنین کاربردهای عملی برای حوزههای مشاوره، رواندرمانی و مدیریت بحران را فراهم سازد. روش: این پژوهش از نوع کیفی بوده، با روش تحلیل نظاممند متن انجام شد. متن مورد مطالعه دعای هفتم صحیفه سجادیه بود که به دلیل محتوای آن در زمینه گرفتاریها و سختیها انتخاب شد. فرایند پژوهش در پنج مرحله اساسی صورت گرفت؛ در مرحله نخست، متن دعا بارها با رویکرد مشاهده نظاممند قرائت شد تا پژوهشگر با زبان و فضای معنوی آن انس بگیرد؛ در مرحله دوم، دادهها استخراج و واحدهای معنایی مرتبط با تجربه بحران، طلب یاری، امید و بازسازی روانی شناسایی شد؛ در مرحله سوم، فرایند کدگذاری باز و تحلیل قیاسی ـ استقرایی اجرا شد و مفاهیم اولیه به مقولههای اصلی و فرعی سازمان یافتند؛ مرحله چهارم به اعتبارسنجی اختصاص یافت، بدین منظور از شاخص «تراکم ظنون (QCq-K)» استفاده شد که میزان همپوشانی و تکرار مضامین در متن را بررسی میکند و بدین شیوه انسجام درونی مدل مفهومی سنجیده میشود و درنهایت در مرحله پنجم، یافتهها بارها بازبینی و با ادبیات موجود مقایسه و با دریافت بازخورد از صاحبنظران، مدل مفهومی نهایی تثبیت شد. ویژگی برجسته این روش، ماهیت اکتشافی آن است؛ یعنی پژوهشگر بهجای آزمون فرضیات از پیش تعیینشده، تلاش کرد ساختارهای نهفته در متن دعا را آشکار کند؛ بدین ترتیب رویکرد پژوهش با سنّت پژوهشهای کیفی همخوان است و نیز نوآوری روششناختی در استفاده از معیار «تراکم ظنون» برای اعتبارسنجی یافتهها را نشان میدهد. نتایج: تحلیل محتوای دعای هفتم صحیفه سجادیه نشان داد که مفهوم تابآوری معنوی در این متن براساس یک چرخه پنجمرحلهای شکل میگیرد؛ نخستین مرحله، «پذیرش بحران و ضعف انسانی» است که در آن امام سجادj گرفتاریها، مشکلات و ناتوانی انسان در برابر سختیها را بیان میکند. این مرحله با اذعان به محدودیتهای بشری و نیاز مبرم به یاری الهی آغاز میشود؛ مرحله دوم، «جستجوی منبع معنوی» است که در آن دعا بهروشنی توکل و پناه بردن به خداوند را بهعنوان تنها راه برونرفت از مشکلات مطرح میکند؛ مرحله سوم، «کنش فعال در مسیر اصلاح» است که شامل طلب مغفرت، تصمیم به بازگشت و توبه و تلاش برای تغییر مثبت در رفتار است؛ در مرحله چهارم، «حفظ ارزشهای بنیادین» نمود مییابد؛ یعنی تأکید بر استمرار عبادت، ارتباط با خدا و پایبندی به اصول معنوی و سرانجام در مرحله پنجم، «بازگشت به امید و آرامش» تحقق مییابد که در آن فرد با اعتماد به رحمت الهی به آرامش و اطمینان قلبی دست مییابد. افزون بر این مراحل، شاخص «تراکم ظنون» نشان داد که مضامین مربوط به تابآوری در فرازهای فراوان دعا با بسامد بالا تکرار میشوند و این موضوع انسجام و قدرت مدل مفهومی را تأیید میکند؛ بر این اساس میتوان نتیجه گرفت که دعای هفتم نهتنها بهعنوان متنی عبادی، بلکه بهعنوان چارچوبی روانشناختی عمل میکند و قابلیت بهکارگیری در حوزههای متنوع فردی و اجتماعی دارد. بحث و نتیجهگیری: یافتههای این پژوهش نشان داد که دعای هفتم صحیفه سجادیه الگویی نظاممند از تابآوری معنوی را ارائه میدهد که از پذیرش و اذعان به بحران آغاز میشود و با جستجوی منبع معنوی، اقدام اصلاحی، حفظ ارزشها و درنهایت بازگشت به امید و آرامش ادامه مییابد. این الگو با برخی مدلهای روانشناسی معاصر از جمله نظریه «رشد پس از سانحه» (تدسچی و کالهون، ۲۰۰۴) و الگوهای «مقابله دینی» (پارگامنت، ۲۰۰۷) شباهت دارد؛ با این تفاوت که در دعای هفتم، محوریت رابطه عاشقانه و توکل کامل به خداوند، بعدی متمایز و بومی به مدل میبخشد. کاربردهای عملی این مدل فراوان است. در مشاوره و رواندرمانی اسلامی میتواند مبنای طراحی مداخلات بومی قرار گیرد. در توانبخشی بیماران و مددجویان، این مدل راهی برای بازسازی امید و معنا فراهم میکند؛ همچنین در آموزش و تربیت دینی، بهویژه برای نسل جوان میتواند الگویی عینی از نحوه مواجهه با دشواریها ارائه دهد. در سطح اجتماعی نیز در مدیریت بحرانها و بلایای طبیعی، این الگو توان ارتقای تابآوری جمعی را دارد. با وجود این، پژوهش محدودیتهایی نیز داشت؛ از جمله تمرکز صرف بر یک متن خاص و استفاده از رویکرد کیفی که تعمیمپذیری یافتهها را محدود میکند. بنابراین پیشنهاد میشود در مطالعات آینده، مدل ارائهشده در زمینههای بالینی و جمعیتهای مختلف آزمون گردد و ابزارهای سنجش بومی برای تابآوری معنوی طراحی شود. در مجموع پژوهش حاضر نشان داد دعای هفتم صحیفه سجادیه نهتنها منبعی معنوی، بلکه الگویی کاربردی برای ارتقای تابآوری در سطح فردی و اجتماعی به شمار میرود.. | ||
| کلیدواژهها | ||
| تابآوری معنوی؛ صحیفه سجادیه؛ دعای هفتم؛ تحلیل محتوای متون دینی؛ تراکم ظنون | ||
| مراجع | ||
|
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 364 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 10 |
||