تعداد نشریات | 8 |
تعداد شمارهها | 307 |
تعداد مقالات | 2,303 |
تعداد مشاهده مقاله | 5,510,695 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 3,876,752 |
جامعه اسلامی و فناوریهای نوظهور: بررسی نسبت هوش مصنوعی و ارزشهای اجتماعی مسلمانان | ||
فصلنامه علمی - پژوهشی اسلام و علوم اجتماعی | ||
دوره 16، شماره 33، دی 1403، صفحه 81-98 اصل مقاله (651.45 K) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/soci.2025.10982.2070 | ||
نویسندگان | ||
هاتف پوررشیدی علیبیگلو* 1؛ حامد تقدیری2 | ||
1استادیار گروه ارتباطات، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران | ||
2دانشجوی دکتری تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران | ||
چکیده | ||
چکیده گسترده مقدمه و اهداف: فناوریهای نوظهور، بهویژه هوش مصنوعی (AI)، بهعنوان یک نیروی تحولآفرین، در حال دگرگونسازی عمیق ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع بشری هستند. این پدیده، با قابلیتهای بینظیر خود در تحلیل دادهها و تصمیمگیری خودکار، افقهای تازهای را پیش روی انسان گشودهص است. باوجوداین، گسترش سریع آن، پرسشهای بنیادینی را در مورد نسبت این فناوری با ارزشهای انسانی و دینی، بهویژه در جوامع اسلامی، مطرح کرده است. هویت جمعی و ارزشهای اجتماعی مسلمانان از بطن تعالیم دینی سرچشمه میگیرد و این جوامع در مواجهه با هوش مصنوعی با چالشهای دوچندانی روبهرو هستند. این پژوهش با الهام از اصول بنیادین اسلامی مانند عدالت، حریم خصوصی، کرامت انسانی، و همبستگی اجتماعی، بهعنوان معیارهایی اساسی برای ارزیابی پدیدههای اجتماعی، به بررسی این رابطه میپردازد. از این منظر ارزشهایی مانند عدالت، حریم خصوصی، کرامت انسانی، و همبستگی اجتماعی، که در متون دینی ریشه دارند، معیارهایی بنیادین برای ارزیابی هرگونه پدیده اجتماعی، ازجمله فناوریهای نوظهور، بهشمار میروند که در این مقاله ارزیابی شده است. در شرایطی که هوش مصنوعی، بهعنوان یکی از دستاوردهای برجسته عصر اطلاعات، نهتنها یک ابزار فناورانه، بلکه یک زیستبوم اطلاعاتی است که بر تمامی شئون زندگی اجتماعی تأثیر میگذارد. بنابراین، در آن میان، نظریه کاستلز در نظریه جامعه اطلاعاتی مورد توجه واقع شده و تأکید دارد که فناوریهای اطلاعاتی مانند هوش مصنوعی، ساختارهای اجتماعی را دگرگون کرده و به ظهور جامعهای شبکهای منجر میشوند که در آن اطلاعات به منبع اصلی قدرت و تحول تبدیل میشود. ازاینرو، نظریه جامعه اطلاعاتی کاستلز نیز چهارچوبی را فراهم میآورد تا هوش مصنوعی را بهمثابه یک زیستبوم اطلاعاتی در نظر بگیریم که بر ساختارهای اجتماعی و توزیع قدرت تأثیر میگذارد. هدف اصلی این مطالعه، پاسخ به این پرسش محوری است که نسبت هوش مصنوعی با این ارزشهای چهارگانه چیست و آیا این فناوری در تقابل با ارزشهای اسلامی قرار دارد یا میتواند به ابزاری برای تقویت آنها تبدیل شود. سرانجام تلاش میشود تا یک چهارچوب تحلیلی برای ارزیابی و تنظیم هوش مصنوعی در جوامع اسلامی ارائه شود. روش: پژوهش حاضر با هدف کاوش در نسبت میان هوش مصنوعی و ارزشهای اجتماعی در جوامع اسلامی، از روش مطالعه اسنادی و مرور نظاممند بهره میبرد؛ زیرا این روش، با تکیه بر تحلیل نظاممند متون و مستندات موجود، امکان بررسی عمیق منابع را فراهم میکند. در این راستا، برای تبیین ارزشهای اجتماعی، منابع اسلامی شامل قرآن کریم و احادیث از منابع معتبر شیعه، از جمله کتب اربعه (الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحکام، و الاستبصار) و همچنین، مجموعه وسایل الشیعه بررسی شدند. برای تکمیل این تحلیل، نظرات اندیشمندان معاصر از مقالات علمی معتبر منتشر شده در پایگاههای دادهای مانند اسکوپوس و وب آو ساینس استخراج شده است. معیارهای انتخاب منابع، اعتبار علمی و انطباق آنها با موضوع پژوهش است. در نهایت، دادههای گردآوریشده به صورت نظاممند تحلیل شدند. ابتدا، تأثیرات مثبت و منفی هوش مصنوعی بر هر یک از ارزشهای اجتماعی (عدالت، حریم خصوصی، کرامت انسانی و همبستگی اجتماعی) دستهبندی و سپس از منظر اصول فقهی و دیدگاههای اندیشمندان تحلیل تطبیقی انجام شد تا پاسخی جامع به سؤالات پژوهش ارائه شود. یافتهها: نتایج این پژوهش نشان میدهد که هوش مصنوعی بر ارزشهای اجتماعی جوامع اسلامی تأثیرات دوگانهای دارد؛ هم فرصتهایی برای تقویت آنها فراهم میکند و هم چالشهای جدی ایجاد مینماید. در زمینه عدالت اجتماعی، هوش مصنوعی میتواند با افزایش شفافیت و کارایی در سیستمهای حکومتی و مالی، به توزیع عادلانهتر منابع کمک کرده و فساد را کاهش دهد. برایمثال، در اقتصاد دیجیتال اسلامی، دسترسی به خدمات مالی میتواند بهبود یابد که به تحقق عدالت اقتصادی کمک میکند. باوجوداین، هوش مصنوعی میتواند باعث تبعیض الگوریتمی شود که در آن الگوریتمها بهصورت ناخواسته علیه گروههای خاص تبعیض قائل میشوند. این امر، با ارزش اسلامی عدالت در تضاد است و میتواند اعتماد اجتماعی را تضعیف کند. در مورد حریم خصوصی، درحالیکه اسلام بر حفظ حرمت افراد و تجسس نکردن تأکید دارد، هوش مصنوعی با جمعآوری گسترده دادهها از طریق نظارت جمعی، این ارزش را به خطر میاندازد. این وضعیت، احساس ناامنی در جامعه را تقویت کرده و نیازمند چهارچوبهای اخلاقی قویتر است. در زمینه کرامت انسانی، هوش مصنوعی با جایگزینی تصمیمگیری انسان در برخی امور، میتواند به تضعیف شأن و منزلت انسانی منجر شود که با تأکید اسلام بر جایگاه ویژه انسان در نظام هستی مغایرت دارد. همچنین در مورد همبستگی اجتماعی، هوش مصنوعی ممکن است با ایجاد حبابهای فیلتر و انزوای اجتماعی، پیوندهای انسانی را تضعیف کند؛ درحالیکه در صورت استفاده صحیح، میتواند با شخصیسازی محتوای دینی و بهبود ارتباطات، همبستگی را تقویت نماید. بحث و نتیجهگیری: بررسیهای این مقاله نشان میدهد که فناوری هوش مصنوعی، بهتنهایی نه ابزاری صرفاً خیرخواهانه و نه ذاتاً شرور است؛ بلکه تأثیر آن بر جوامع اسلامی تابعی از نحوه طراحی، تنظیم و بهکارگیری آن است. همانطورکه نتایج پژوهش نشان میدهد، هوش مصنوعی پتانسیل تقویت ارزشهای بنیادین اسلامی مانند عدالت و همبستگی را دارد؛ اما درعینحال، چالشهایی جدی مانند تبعیض الگوریتمی، نقض حریم خصوصی و تضعیف کرامت انسانی را نیز به همراه دارد که با اصول اسلامی ناسازگار است. این دوگانگی، ضرورت تدوین یک رویکرد جامع و مسئولانه را برای مواجهه با این فناوری آشکار میکند. برای پر کردن شکافهای موجود، این پژوهش بر اهمیت تلفیق اصول فقهی همچون قاعده «لاضرر» و «حفظ کرامت انسانی»، با نظریههای معاصر علوم اجتماعی مانند نظریه جامعه اطلاعاتی تأکید دارد. چنین رویکردی میتواند مبنایی برای طراحی چهارچوبهای اخلاقی و حقوقی بومی باشد که هم با ارزشهای دینی همخوانی داشته و هم پاسخگوی الزامات پیشرفتهای فناورانه باشد. برای تحقق این امر، تدوین سیاستهای شفاف در حوزه دادهها، تقویت سواد رسانهای جامعه برای مواجهه با چالشهای دیجیتال، و از همه مهمتر، همکاری مستمر میان فقها، علمای دینی و متخصصان فناوری اطلاعات ضروری است. تنها از این طریق میتوان هوش مصنوعی را از یک تهدید بالقوه به ابزاری برای تحقق آرمانهای اسلامی و پیشرفت اجتماعی تبدیل کرد و در جهانی که با سرعت بیسابقه در حال تغییر است، هویت فرهنگی و دینی جامعه را حفظ نمود. تعارض منافع: نویسندگان این مقاله هیچ تعارض منافعی را گزارش نمیکنند. | ||
کلیدواژهها | ||
هوش مصنوعی؛ ارزشهای اجتماعی؛ قوانین فقهی؛ جامعه اسلامی؛ مطالعه اسنادی | ||
مراجع | ||
منابع
* قرآن کریم.
پورنجف، ابراهیم (۱۴۰۳). تحلیل حقوقی و اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی در تبلیغات هدفمند (مورد مطالعه: دیجیکالا). مدیریت بازاریابی هوشمند، ۵(۱)، ۳۳۴-۳۵۰. doi: 3.2.15564.31125656565047
حر عاملی، محمدبن الحسن (۱۴۰۹). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آلالبیت.
حسینی، الهام السادات، محمدیان امیری، مهدی، و خیرالهی، محمدعلی (۱۴۰۳). بررسی فقهی مسئولیت مدنی در فناوری هوش مصنوعی. پژوهشهای تطبیقی فقه، حقوق و سیاست، ۶(۴)، ۴۹-۶۶. doi.org/10.61838/csjlp.6.4.4
الطبرسی، میرزا حسین النوری (۱۳۶۶). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: مؤسسه آلالبیت، لاحیاء التراث.
طوسی، محمد بن حسن (۱۴۰۷). الاستبصار فی ما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
طوسی، محمدحسن (۱۴۰۷). تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
صدوق، محمدبن علی (۱۴۱۳). من لا یحضره الفقیه. قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
کلینی، محمدبن یعقوب (۱۴۰۷). الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
میری بالاجورشری، سیده مهشید، و محمودی، امیررضا (۱۴۰۳). واکاوی مسائل اخلاقی در زمینه هوش مصنوعی با نگاهی به اخلاق اسلامی. مطالعات اخلاق کاربردی، ۲۰ (۱)، ۹۷-۱۲۳. doi: 10.22081/jare.2024.68803.1901
نجفی، محمدحسی (۱۳۶۵). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
References Ab Rahim, S. F., et al. (2025). Artificial Intelligence for Fatwa Issuance: Guidelines and Ethical Considerations. Journal of Fatwa Management and Research, 30(1), 76–100. https://doi.org/10.33102/jfatwa.vol30no1.654 Al-Tabarsi, Mirza Hossein Nouri (1366). Mustadrak al-Wasail wa Mustanbat al-Masail. Al al-Bayt (peace be upon them) Institute for the Revival of Heritage. [In Persian]. An-Na’im, A. A. (2008). Islam and the Secular State: Negotiating the Future of Shari’a. Harvard University Press. Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative Research Journal, 9(2), 27–40. doi.org/10.1108/QRJ-D-09-0002-1. Castells, M. (2010). The Rise of the Network Society (2nd ed.). Wiley-Blackwell. Coeckelbergh, M. (2020). AIspyderAI Ethics. MIT Press. Dignum, V. (2019). Responsible Artificial Intelligence: How to Develop and Use AI in a Responsible Way. Springer. Elmahjub, E. (2023). Artificial Intelligence (AI) in Islamic Ethics: Towards Pluralist Ethical Benchmarking for AI. Philos. Technol. 36, 73. doi.org/10.1007/s13347-023-00668-x. Firnando, H. G., & Wahyudi, M. (2024). The role of artificial intelligence in shaping the Islamic worldview of the digital economy. Journal of Islamic Economics and Philanthropy. doi.org/10.21111/jiep.v6i3.11386. Floridi, L. (2014). The Fourth Revolution: How the Infosphere is Reshaping Human Reality. Oxford University Press. Hagendorff, T. (2020). The ethics of AI ethics: An evaluation of guidelines. Minds and Machines, 30(1), 99–120. doi.org/10.1007/s11023-020-09517-8. Hosseini, Elham al-Sadat; Mohammadian Amiri, Mehdi; Kheirallahi, Mohammad Ali (1403). A jurisprudential study of civil liability in artificial intelligence technology. Comparative Research in Jurisprudence, Law and Politics, 6(4), 49-66. [In Persian] doi.org/10.61838/csjlp.6.4.4 Hurr Amili, M. (1409). Wasā’il al-Shīʿa, Al al-Bayt Institute. [In Persian]. Khoirunisa, A., Rohman, F., Azizah, H. A., Ardianti, D., Maghfiroh, A. L., & Noor, A. M. (2023). Islam amid AI (Artificial Intelligence) struggles: Between opportunities and threats. Suhuf, 35(1), 45–52. doi.org/10.23917/suhuf.v35i1.22365. Kulayni, M. Y. (1407). Al-Kafi. Dar al-Kutub al-Islamiyyah. [In Persian]. Mahmudulhassan, et al. (2024). Artificial intelligence in multicultural Islamic education: Opportunities, challenges, and ethical considerations. Solo Universal Journal of Islamic Education and Multiculturalism. doi.org/10.61455/sujiem.v2i01.114. Malik, S. A. (2024). Artificial intelligence and Islamic thought: Two distinctive challenges. Journal of Islamic and Muslim Studies. doi.org/10.2979/jims.00020. Miri Balajor Shiry, Seyyedeh Mahshid; Mahmoudi, Amirreza (1403). Analysis of ethical issues in the field of artificial intelligence with a look at Islamic ethics. Quarterly Scientific-Research Journal of Applied Ethics Studies, 20(1), 97-123. [In Persian] doi: 10.22081/jare.2024.68803.1901. Mittelstadt, B. D., Allo, P., Taddeo, M., Wachter, S., & Floridi, L. (2016). The ethics of algorithms: Mapping the debate. Big Data & Society, 3(2), 1–21. doi.org/10.1177/2053951716679679. Mohadi, M., & Tarshany, Y. M. A. (2023). Maqasid Al-Shari’ah and the ethics of artificial intelligence: Contemporary challenges. Journal of Contemporary Maqasid Studies, 2(2), 79–102. doi.org/10.52100/jcms.v2i2.107. Najafi, M. H. (1365). Jawahir al-Kalam fi sharh shara’i al-Islam, Dar al-Kutub al-Islamiyyah. [In Persian]. Pournajaf, Ebrahim (1403). A legal and ethical analysis of the use of artificial intelligence in targeted advertising (case study: Digikala). Smart Marketing Management, 5(1), 334-350. [In Persian] doi: 3.2.15564.31125656565047. Rahayu, I., Ardiyanti, H., Judijanto, L., Hamid, A., & Bani-Domi, E. S. (2023). Ethical dilemmas and moral frameworks: Navigating the integration of artificial intelligence in Islamic societies. International Journal of Teaching and Learning, 1(3), 171–183. doi.org/10.5281/zenodo.8357892. Raquib, A., et al. (2022). Islamic virtue-based ethics for artificial intelligence. Discover Artificial Intelligence. doi.org/10.1007/s44163-022-00028-2. Saduq, M. B. A. (1413). Man La Yahduruhu al-Faqih, Islamic Publishing Institute. [In Persian]. Sarindah, F., et al. (2023). Pendidikan Agama Islam Berbasis Teknologi (AI) Artificial Intelligence. Jurnal Kajian Penelitian Pendidikan dan Kebudayaan, 1(4), 103–111. doi.org/10.59031/jkppk.v1i4.26. Shalhoob, H. (2025). The role of AI in enhancing Shariah compliance: Efficiency and transparency in Islamic finance. Journal of Infrastructure, Policy and Development. doi.org/10.24294/jipd11239. Shamdi, W., Lai, D., Aziz, A. A., & Anshari, M. (2022). Artificial intelligence development in Islamic system of governance: A literature review. Contemporary Islam, 16(2-3), 321–334. doi.org/10.1007/s11562-022-00504-7. Tusi, M. H. (1407). Al-Istibsar fi ma ikhtalaf min al-akhbar, Dar al-Kutub al-Islamiyyah. [In Persian]. Tusi, M. H. (1407). Tahdhib al-Ahkam, Dar al-Kutub al-Islamiyyah. [In Persian]. Vinuesa R, Azizpour H, Leite I, Balaam M, Dignum V, Domisch S, Felländer A, Langhans SD, Tegmark M, Fuso Nerini F. The role of artificial intelligence in achieving the Sustainable Development Goals. Nat Commun. 2020 Jan 13;11(1):233. doi: 10.1038/s41467-019-14108-y. PMID: 31932590; PMCID: PMC6957485. Wahid, S. H. (2024). Exploring the intersection of Islam and digital technology: A bibliometric analysis. Social Sciences & Humanities Open. doi.org/10.1016/j.ssaho.2024.101085. Zuboff, S. (2019). The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power. PublicAffairs. doi.org/10.1177/0896920519875135. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 202 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 31 |