تعداد نشریات | 8 |
تعداد شمارهها | 303 |
تعداد مقالات | 2,248 |
تعداد مشاهده مقاله | 5,133,981 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 3,598,585 |
بازخوانی مطالعات ناظر بر تأثیر «اسلام» بر «مدیریت» در سطح بینالمللی | ||
روش شناسی علوم انسانی | ||
دوره 31، شماره 122، فروردین 1404، صفحه 27-53 اصل مقاله (1.47 M) | ||
نوع مقاله: علمی - پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/mssh.2025.10907.2635 | ||
نویسندگان | ||
رضا نیکبخت* 1؛ حسن عابدی جعفری2؛ عبداله توکلی3 | ||
1پژوهشگر، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران | ||
2استادیار، گروه مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران. | ||
3دانشیار، گروه مدیریت، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران. | ||
چکیده | ||
مقدمه و اهداف: مدیریت اسلامی با تمرکز بر ارزشهای اخلاقی، توازن مادی - معنوی، و تصمیمگیری مبتنیبر شریعت، از مدیریت مرسوم که بر سود مالی، سلسلهمراتب، و نتایج کوتاهمدت تأکید دارد، متمایز میشود. این رویکرد رهبری اخلاقی، مسئولیت اجتماعی، و تفکر بلندمدت را ترویج میکند؛ درحالیکه مدیریت مرسوم به توسعه فنی اولویت میدهد. مدیریت اسلامی بهدلیل پراکندگی مطالعات، با چالش پذیرش بینالمللی روبهروست. فلسفه اسلامی، با منطق غنی و عمق نظری میتواند بهعنوان پایهای رقابتی در برابر فلسفههای مدرن و پستمدرن، نظریههای مدیریت اسلامی را تقویت کند. پس از انقلاب اسلامی، پژوهشهای فارسیزبان در این حوزه گسترش یافته، اما پرسشهایی مانند سهم پژوهشهای اسلامی در ادبیات مدیریت جهانی و کیفیت تأثیرگذاری آنها بیپاسخ مانده است. بررسی 3722 داده در اسکاپوس نشاندهنده حجم بالای مطالعات در این حوزه است؛ اما نظاممندسازی مفاهیم و ارائه چهارچوبی پژوهشمحور ضروری است. این پژوهش، که پیشنیازی برای تحقیقات معتبر آینده در این زمینه بهشمار میرود، هدف خود را شناسایی عناوین اصلی، روشنسازی مفاهیم کلیدی، معرفی روشهای بهکارگرفتهشده در مطالعات مرتبط و همچنین، ارائه و تحلیلی از کشورهای پیشرو و نویسندگان برتر این حوزه قرار داده است. امید است از این طریق بتوان مدیریت اسلامی را بهعنوان یک حوزه علمی منسجم و اثربخش به جامعه علمی بینالمللی معرفی کرد. سؤال اصلی که این پژوهش را هدایت میکند، عبارت است از: بازخوانی مطالعات ناظر بر تأثیر «اسلام» بر «مدیریت» در سطح بینالمللی چه نتایجی را دربردارد؟ فرایند طراحی این سؤال و تثبیت آن از طریق مطالعه پیشینه پژوهش، مشورت با خبرگان و استفاده از دانش موجود در حوزه مدیریت اسلامی در سطح بینالمللی انجام شده است. با معرفی و تحلیل نظریات مدیریت اسلامی در سطح بینالمللی و ارائه پژوهشهای نظری و کاربردی در سطح بینالمللی، میتوان زمینه را برای بسط نظری و کاربردی پژوهشهای مدیریت اسلامی فراهم کرد تا این حوزه از مرحله ذهنی (مکتب) به مرحله عینی (علم) ارتقا یابد. روش: این پژوهش با بررسی پرسشهای کلیدی همچون چیستی اسلام، مدیریت، و نحوه تأثیرگذاری اسلام بر مؤلفههای مدیریتی آغاز شده و تا تثبیت مسئله پژوهش پیش رفته است. برای پاسخ به این مسئله، روش پژوهش متناسب انتخاب شده است. در این راستا، از روش مرور نظاممند استفاده شده که بهدلیل ساختار دقیق و تکرارپذیر خود، جایگاهی مهم در علومانسانی بهویژه مدیریت دارد. با توجه به گستردگی سؤال پژوهش، رویکرد «پهنهکاوی» بهعنوان یکی از انواع مرور نظاممند برگزیده شده است. این روش برای بررسی فراگیر ادبیات علمی، شناسایی شکافهای پژوهشی، و ایجاد زمینه برای مطالعات آتی مفید است. همچنین، پهنهکاوی میتواند تصویری کلی از وضعیت پژوهشهای مرتبط ارائه دهد و چهارچوب نظری مناسبی برای توسعه دانش فراهم آورد. در این پژوهش، مقدمات لازم برای پهنهکاوی از جمله بررسی پیشینه مطالعات مروری، میزان گستردگی سؤال، و کفایت منابع اطلاعاتی مورد توجه قرار گرفت. 232 واژه مدیریتی و 94 واژه مرتبط با اسلام استخراج شده که در نهایت، با نظر خبرگان، 31 کلیدواژه بهعنوان واژگان نهایی انتخاب شده است. عبارت جستجو بهصورت ترکیبی از این واژگان و با استفاده از عملگرهای منطقی تنظیم شده است. برای اطمینان از جامعیت منابع، بازه زمانی 1970 تا 2023 و زبان انگلیسی بهعنوان معیار محدودکننده اعمال شده است. پایگاههای اطلاعاتی معتبر نظیر ساینسدایرکت، اسکاپوس، امرالد، پروکوئست و ریسرچگیت برای جستجوی منابع به کار گرفته شدند. غربالگری با 19 فیلتر غربال انجام شد که شامل بررسی ارتباط عناوین، چکیدهها، و در برخی موارد، ارزیابی متن کامل مقالات بود. در پایان، از مجموع 3722 مطالعه اولیه، 1919 مطالعه واجد شرایط شناسایی شده که نمایانگر پهنه مطالعات علمی درباره تأثیر اسلام بر مدیریت در سطح بینالمللی است. نتایج: مجموعه نهایی پژوهش، دامنه گستردهای از موضوعات مرتبط با کسبوکار و مدیریت اسلامی را شامل میشود؛ از بازاریابی، امور مالی و منابع انسانی تا مدیریت دانش. منابع گردآوریشده از مقالات علمی، فصول کتابها و مقالات کنفرانسی، از تنوع جغرافیایی بالایی برخوردار هستند. مطالعات این حوزه در ۹ عنوان اصلی طبقهبندی شدهاند: اخلاق تجارت اسلامی، بازاریابی اسلامی، اصول مدیریت اسلامی، اخلاق کار، توسعه سرمایه انسانی، مدیریت ریسک، معنویت و تجارت، حمایت از مصرفکننده مسلمان (گواهی حلال) و دانش سازمانی اسلامی. این عناوین از تحلیل ۱۴۲ مفهوم کلیدی مستخرج از این مطالعات به دست آمده است. از منظر جغرافیایی، کشورهایی مانند اندونزی، مالزی، آمریکا و انگلستان پیشگامان تولید دانش در این حوزه هستند. اندونزی در موضوعات نوظهوری همچون رهبری اسلامی و اخلاق محیط کار اسلامی فعال بوده، و مالزی بهویژه در مدیریت مالی اسلامی پیشتاز است. آمریکا نیز با تعداد زیاد نشریات و نویسندگان در این حوزه، جایگاه مهمی دارد. بررسی شبکههای پژوهشی نشان داد که مالزی و اندونزی بیشترین تعامل علمی را با سایر کشورها دارند؛ درحالیکه کشورهایی چون ایران، آلمان و چین ارتباطات بینالمللی محدودی در این حوزه دارند. مصر، پاکستان و ایران از پیشگامان قدیمی و اندونزی و هند از فعالان جدید این حوزه هستند. روشهای مورد استفاده در این دامنه عمدتاً کیفی بوده و ابزارهایی چون مصاحبه و پرسشنامه بیشتر بهکار رفتهاند. همچنین ۱۴ نویسنده برتر این حوزه معرفی شدهاند که در صدر آنها محمد کبیر حسن با ۳۴ مقاله در زمینه مدیریت مالی اسلامی قرار دارد. سال ۲۰۲۲ با انتشار ۴۴۳ مقاله در ۷۵ نشریه علمی، بهعنوان پربارترین سال در تاریخ مطالعات این حوزه شناخته شد. بحث و نتیجهگیری: پژوهش در زمینه تأثیر اسلام بر مدیریت چیز جدیدی نیست. براساس دادههای جمعآوریشده، این مطالعات قبل از سال 1970 شروع شده و تا سال 2023 ادامه داشته است. این پژوهش روشن کرد که آموزههای اسلامی نقش مهم و تأثیرگذاری در مدیریت جهانی ایفا کرده و میتوانند به شیوهای مؤثر در ارتقای عملکرد سازمانها به کار گرفته شوند. آموزههای اسلامی مرتبط با مدیریت، از منطقی قابلاتکا برخوردار بوده و ارتباط نزدیکی با علم مدیریت و طبیعت انسانی دارند. بهاینترتیب، این آموزهها میتوانند بدون توجه به جهتگیری مذهبی سازمانها، در حوزههای مختلف تجارت و مدیریت مفید واقع شوند. همچنین، روشن کرد اصول مادیگرایانه مدیریت غربی نیز میتواند با اندیشه اسلامی ادغام شود و ابعاد جامعی به دانش مدیریت بیفزاید؛ زیرا اصول مدیریت اسلامی افزونبر منافع مادی، بُعد معنوی را نیز دربرمیگیرد. برایمثال، این دیدگاه معنوی، انگیزش اسلامی را جامعتر از مفاهیم انگیزشی مکاتب غربی مانند مزلو، مککللند و فروید نشان میدهد که عمدتاً بر جنبه مادی تأکید دارند. همچنین، روابط استخدامی در مدیریت اسلامی، با افزودن بُعد مذهبی، فراتر از قراردادهای رسمی و روانشناختی قرار میگیرند. همچنین، به نظر میرسد که پژوهشگران بسیاری میکوشند تا میزان کاربرد شیوههای مدیریت اسلامی در سازمانها را در سراسر جهان بیابند. یک روند نوظهور در دهه دوم قرن بیستم مشاهده شده است که بهطور تجربی اثربخشی آموزههای اسلامی مربوط به مدیریت در سازمانها را ثابت میکند. فرضیهای مبنیبر اینکه آموزههای اسلامی بدون توجه به جهتگیری مذهبی سازمان در تجارت مفید هستند، زمینه وسیعتری را برای پژوهش فراهم میکند و نتیجه آن به دانش موجود در مورد مدیریت کمک بیشتری میکند. دادههای بهدستآمده اهمیت ادغام اصول و ارزشهای اسلامی در شیوههای مدیریتی و سازمانی را برجسته کرده و نشان میدهند که همسویی این شیوهها با آموزههای اسلامی میتواند تأثیر مثبتی بر مدیریت داشته باشد. این پژوهش، بستر مناسبی برای پژوهشهای عمیقتر در این حوزه فراهم نموده است. در نهایت، این پژوهش روند رو به رشد مطالعات مدیریت اسلامی را آشکار و بر ضرورت انجام مطالعات نظاممند در این حوزه تأکید میکند. تعارض منافع: در این پژوهش تعارض منافع وجود ندارد. | ||
کلیدواژهها | ||
اسلام؛ مدیریت؛ مدیریت اسلامی؛ مرور نظاممند؛ پهنهکاوی | ||
مراجع | ||
* قرآن* نهجالبلاغه
References
https://doi.org/[DOI if available]
https://doi.org/10.7903/cmr.23460
https://doi.org/10.1080/1364557032000119616
https://doi.org/10.1108/01443571111144850
https://doi.org/10.5465/amle.2013.0222
https://doi.org/10.33403/rigeo.800622
https://doi.org/10.1111/j.1471-1842.2009.00848.x
http://www.cihr-irsc.gc.ca/e/41382.html
https://doi.org/10.22452/afkar.vol23no2.7
https://doi.org/10.1108/JIABR-02-2023-0068
https://doi.org/10.1007/978-3-031-08084-5_18
https://doi.org/10.4300/JGME-D-22-00621.1
https://doi.org/10.1108/JIMA-04-2023-0116
https://doi.org/10.1108/01443571111144823
https://doi.org/10.7903/cmr.18341
https://doi.org/10.7903/cmr.21583
https://doi.org/10.1108/TR-08-2020-0390
https://doi.org/10.1136/bmjopen-2022-062124
https://doi.org/10.1177/0739456X17723971
https://doi.org/10.1163/22321969-12340112
| ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 65 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 16 |