پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 8 |
| تعداد شماره‌ها | 306 |
| تعداد مقالات | 2,302 |
| تعداد مشاهده مقاله | 5,506,122 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 3,869,093 |
الگوی مطلوب مداخله دولت در مددکاری اجتماعی مبتنی بر الزامات فقه اسلامی | ||
| فصلنامه علمی - پژوهشی اسلام و علوم اجتماعی | ||
| دوره 16، شماره 33، دی 1403، صفحه 99-117 اصل مقاله (570.16 K) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/soci.2025.10406.2015 | ||
| نویسندگان | ||
| سید محسن قائمی خرق1؛ مصطفی کاظمی نجف آبادی* 2 | ||
| 1استادیار، گروه حقوق بشر و محیط‌زیست، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران | ||
| 2دانشیار، گروه اقتصاد، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران | ||
| چکیده | ||
| چکیده گسترده مقدمه و اهداف: شرایط و موقعیتهای اجتماعی افراد خاص، مفهومی از حق را صورت‌بندی میکند که عمدتاً در قالب حق-ادعا، حق-قدرت و حق-مصونیت قرار میگیرند؛ ازجمله حق بر دریافت حداقل رفاه و تأمین اجتماعی، حق بر دریافت مساعدت‌ها و مشارکتهای اجتماعی، حق بر دریافت خدمات عامالمنفعه و حق بر دریافت حقهای شهروندی (در قالب امدادی، معاضدتی و تبرعی) که بر ابعاد مختلفی همچون توانمندسازی فرد، بهبود روابط اجتماعی و تعاملات، ایجاد تغییرات اجتماعی و ارتقای رفاه، رفع نیازها و مشکلات اجتماعی، تعامل فرد با محیط تأکید دارد. رویه مقابل این حق‌ها، شکلیابی دستهای از تعهدات بر دولت و بخشهای خصوصی و اشخاص حقیقی است. در این میان، به نظر میرسد که الگوی مددکاری اجتماعی در نظام حقوقی ایران (به‌عنوان‌مثال)، آنچنان‌که باید مبتنی بر مبانی و مستندات فقهی و منطق کلنگر بررسی نشده است. بهدیگرسخن، رویکرد فردی و مبتنی بر اجزای فقه فردی، الگوی مددکاری در سطح اجتماعی ایران، پیامد و بازدهی متناسب با گستره آسیب‌های اجتماعی نداشته است. برای‌نمونه، چنانچه بتوان امور حسبیه و تکافل اجتماعی را مبنایی برای مددکاری و تأمین اجتماعی در نظر گرفت، گستره این امور و سلسله‌مراتب تصدی این امور، نقشی تعیین‌کننده در احکام مددکاری خواهد داشت. براساس‌این، مسئله اصلی تحقیق این است که مددکاری اجتماعی چه کاربستی از گفتمان فقهی را صورت‌بندی میکند و متناظر با این پارادایم‌ها، چه نظریهای از دولت در نسبت با مددکاری اجتماعی تکوین خواهد یافت؟ ازجمله اهداف این نوشته، آسیبشناسی الگوهای فعلی مددکاری اجتماعی-از حیث مداخله دولت- و اصول مختلف ناظر به موضوع مداخله دولت در مددکاری، گستره آن و... است. روش: تحقیق حاضر با نگرشی کتابخانهای و مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلیِ و رویکردِ استقرایی و قیاسی در کنار یکدیگر، به تحلیل مسئله نوشتار میپردازد. نتایج: مددکاری اجتماعی، ماهیتی پیوندیافته با «نظام حق» و «دولت» دارد. بهدیگرسخن، مددکاری اجتماعی، ازآن‌روی با آسیب‌های مختلف و ازجمله عدم سامان و انسجام در نظام حقوقی ایران مواجه است که در قالب مفهوم احسان و فعل تبرعی فهم شده است. الگوی مطلوب مداخله دولت در مددکاری اجتماعی از «استحباب» و «ترحم اجتماعی» و «کفایی» به «وجوب» و «نظریه حق» دراین‌باره، الگویی مبتنی بر گزارههای فقه اسلامی و رویکرد اصیل نظام مددکاری و تأمین اجتماعی در اسلام است. این درحالی است که شدت وابستگی به دولت، تضعیف مشارکت جامعه مدنی، مسئولیت فردی، ناکارآمدی بوروکراتیک، سیاستزدگی مددکاری در الگوهای موجود به معنای استفاده ابزاری از برنامههای مددکاری اجتماعی، ضعف‌های الگوهای کنونی مددکاری اجتماعی به شمار میروند. همچنان‌که بیگانگی این مبانی با گفتمان اسلام و جامعه اسلامی نیز مانع از انتخاب این الگوها در جوامع اسلامی خواهد شد. براساس‌این، تفاوت الگوی مددکاری اجتماعی اسلام در قیاس با الگوهای موجود را میتوان در محوریت حقوق مددجو دانست؛ به‌طوری‌که برابری، عدالت و کرامت انسانی در مرکز فعالیت‌ها قرار گیرد. این امر ازسویی به معنای توجه به حقوق مددجویان و ازدیگرسو به معنای مشارکت مددجویان در روند مددکاری و تحفظ بر ترجیحات فردی مددجو (ازجمله استفاده از رویکردهای همسو با هویت و ارزش‌های دینی مددجویان) و توانمندسازی مددجویان برای افزایش استقلال و خودکفایی، در کنار التزام به رعایت اصول اخلاقی شامل احترام به خودمختاری، صداقت، عدالت و مسئولیت‌پذیری است. نقش دولت در مددکاری اجتماعی در یک نظام اسلامی نیز براساس اصول عدالت، کرامت انسانی، و تکافل اجتماعی تعریف می‌شود. این نقش فراتر از صرفاً ارائه خدمات رفاهی است و شامل اقدامات پیشگیرانه و توانمندسازی افراد نیز می‌شود و در قوالب مختلفی همچون تدوین سیاست‌ها و برنامه‌ریزی، توزیع عادلانه ثروت، ایجاد زیرساخت‌های حمایتی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و ارائه خدمات رفاهی، درمانی، آموزشی و مشاورهای، و نیز نظارت و ارزیابی و همکاری با بخش خصوصی و مردمنهاد، و در نهایت توانمندسازی افراد صورت میپذیرد. بحث و نتیجه‌گیری: در جوامع مختلف، دریافت «مدد» غالباً در نگاهی اخلاقی و فردی فهم شده که سویه یا نتیجه برآیند آن، همراه با درجه یا درجاتی از تحقیر اجتماعی بوده است؛ این درحالی است که مبانی عقلایی و شرعی دریافت مدد را در قالب «حق» قرار میدهند که در مددکاران اجتماعی، متکی بر علوم اجتماعی و دانش بومی، افراد و ساختارها را در مقابله با چالش‌های زندگی و ارتقای رفاه و بهزیستی مشارکت میدهند. فهم گستره این حق و مداخلات مددکاری اجتماعی از فرایندهای روان‌شناختی فردی تا مداخله در تنظیم سیاست‌های اجتماعی، توسعه و برنامه‌ریزی را پوشش میدهد. همچنین، مددکاری اجتماعی با هر یک از سه سنت «شرایط»، «انتخاب» و «نتیجه» همسوست؛ بدان‌معناکه باید مددکاری بتواند شرایط محیطی را به نفع ضعیفترین اقشار جامعه تغییر دهد و شرایط مطلوب را برای اقشار آسیبپذیر تضمین نماید. همچنان‌که باید بتواند زمینه خودمختاری و آزادی انتخاب افراد را که در اثر نابرابری رخ داده در اجتماع پدید آمده، در دسترس قرار دهد. همچنین، در صورت تأکید بر نتیجه، حفظ نظم موجود اجتماعی اقتضای آن را دارد که برنامه مددکاری اجتماعی به تکالیف شهروندان نیز توجه نموده و نیز به دولت اجازه انجام برنامههایی را برای تنظیم برابری به معنای ماهوی (نه شکلی) و به نفع اشخاص آسیبپذیر مداخله نماید. باید توجه داشت که نظام تکالیف بر شهروندان زمانی یکسان و قابل‌مطالبه خواهد بود که مطالبه تکلیف از ایشان، تکلیف بمالایطاق نباشد و ازاین‌رو، لزوم برقراری عدالت و تساوی در شرایط و امکانات از طریق مددکاری اجتماعی ضرورت دارد. بهدیگرسخن، برابری در تکالیف، مستلزم تحقق برابری در شرایط تکلیف از طریق مددکاری اجتماعی است. همچنین باید توجه داشت که مطلوب شریعت، «مؤمن قوی است و نه مؤمن ضعیف» و براساس‌این، بر حاکمیت و افراد جامعه است تا شرایط ارتقای توان اجتماعی را فراهم کنند تا غرض شارع محقق شود و جامعه اسلامی مختص و طراحی‌شده برای افراد توانمند نباشد. در این رویکرد، نظریه دولت نه به معنای بازار آزاد و تسکین دردهای اجتماعی از رهگذر مددکاری خواهد بود و نه به معنای تأکید صرف بر تغییر سیاست‌ها؛ بلکه در هر دو سطح سیاست‌ها و نیز ناکارآمدی رویهای، از رهگذر مددکاری اجتماعی انجام می‌شود. همسو با این تحلیل، چنانچه رویکرد فوکوی به قدرت، مدنظر قرار گیرد، قدرت امری مندک شده در حکومت نیست؛ بلکه به‌منزله شبکهای از مناسبات گسترده و فعال است که تا اعماق جامعه پیش رفته است و همه افراد، حتی مددکاران را شامل می‌شود. بنابراین، آنچه با رویکرد اسلامی همسوتر بوده و با گزاره امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر نیز همگراست، رهیافت توانمندساز است و نه رهیافت تسکین‌دهنده که بدل از حل مشکلات اجتماعی با حفظ وضع موجود، به‌دنبال کاهش روش‌های مبتنی بر تأمین مستقیم نیاز و متقابلاً افزایش تواناییهای فردی و جمعی به‌منظور تأمین نیازها توسط خود افراد مددجو است. تقدیر و تشکر: با تشکر از ارزیابان محترم و نیز دست‌اندرکاران مجله ارزشمند اسلام و علوم اجتماعی. تعارض منافع: این مقاله فاقد تعارض منافع است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| تأمین اجتماعی؛ مددکاری اجتماعی؛ فقه اسلامی؛ نظریه دولت؛ مفهوم حق؛ امور حسبیه | ||
| مراجع | ||
|
منابع
ابوت، پاملا، و کلـر، والاس (1376). درآمدی بر جامعهشناسـی نگرشهـای فمنیسـتی، ترجمـۀ مـریم خراسانی و حمید احمدی. تهران: دنیای مادر.
افتخاری، اصغر (1377). مصلحت شرعی و حاکمیت سیاسی. فصلنامه حکومت اسلامی، 9، 94-124.
امامخمینی، سیدروحالله (1379). کتاب البیع. تهران: مؤسسه آثار امام خمینیe.
امامخمینی، سیدروحالله (1423). تهذیب الاصول، تحقیق و تألیف جعفر سبحانی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیe.
انصاری، شیخ مرتضی (1366). المکاسب. چاپ دوم، قم: نشر مطبوعات دینی.
انصاری، ولیالله (1381). کلیات حقوق اداری. چاپ چهارم، تهران: میزان.
انصارى، مرتضی (1411). کتاب المکاسب. قم: منشورات دار الذخائر.
آملی، محمدتقی (بیتا). المکاسب و البیع. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
بحرالعلوم، محمدتقی (1403). بلغه الفقیه. چ3، تهران: منشورات المکتبه الصادق.
برهم، نضال عبداللطیف (2005). الخدمه الاجتماعیه. عمان: مکتبة المجتمع العربی للنشر.
حسینی مراغی، میرعبدالفتاح (1418). العناوین. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
حکمتنیا، محمود (1394). دغدغۀ نظامسالاری دینی. فقه و حقوق، 2، 27-40.
حلّی، حسن بن یوسف (1410). إرشاد الأذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حیدرزاده، علیرضا (1396). بررسی تطبیقی نظریه مقاصد شریعت با اهداف شریعت از منظر تفکر شیعه و اهل سنت. مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، 21(3)، 371-384.
خاکزاد، محسن (1386). موازین حقوق بشری و تقابل منافع فرد و جامعه در فرآیند کیفری. پژوهشنامه حقوقی، 1(1)، 19-40.
خطیب، عبدالقادر بن یاسین (1433). الارتقاء بالعمل التطوعی دراسة تأصیلیة تطبیقیة، بحث مقدم لندوة العمل التطوعی وآفاق المستقبل، المنعقدة فی جامعة أم القرى، مکة المکرمة.
خویی، سیدابوالقاسم (1417). مصباح الفقاهة، تقریر محمدعلی توحیدی تبریزی، قم: مؤسسه انصاریان.
خویى، سیدابوالقاسم (1418). موسوعة الإمام الخوئی. چ سوم، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی.
روحانى، سیدمحمد (1418). المرتقى إلى الفقه الأرقى کتاب الزکاة. چاپ اول، تهران: دارالجلی.
زینلی، علی. (1400). بررسی فقهی مددکاری اجتماعی در اسلام. قانون یار، 5(19)، 0-0. SID. https://sid.ir/paper/1023695/fa
شریفیان ثانی، مریم (1381). جایگاه مددکاری اجتماعی در سیاستگذاری و برنامه ریزی کلان رفاه اجتماعی. فصلنامه علوم اجتماعی، 9(18)، 1-21.
الصدر الحسینی، السیدعلیرضا (2007). مقاصد الشریعة و مصالح الأحکام فی فقه الإمامیة. الإجتهاد و التجدید، العدد 5 (صفحات 95-119) .
طوسى، محمد بن حسن (1400). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى. چاپ اول، بیروت: دار الکتاب العربى.
ظفری، محمدرضا (1381). فلسفه حق. فصلنامه علوم سیاسی، 149-182.
عباسی، بیژن (1389). حقوق اداری. تهران: نشر دادگستر.
عصر، سامی (2001). مفاهیم جدیدة - التطوع و المتطوعون و تنمیة الموارد. ورقه مقدمه الی ورشه عمل عن تنمیة الموارد الخیریه و إعداد المشاریع، یونیو، بیروت: لبنان.
عمید زنجانی، عباسعلی، و موسیزاده، ابراهیم (1388). بایستههای فقه سیاسی. چاپ اول، تهران: مجد.
عمید زنجانی، عباسعلی، و محمدی، محمدعلی (1385). منابع و مبانی حقوق عمومی در اسلام. اندیشههای حقوقی، 4(11)، 5-34.
عمیدزنجانی، عباسعلی (1376). دیدگاه حکومتی در نظریه حسبه؛ فرضیه حکومت با اختیارات محدود. حکومت اسلامی، 2(1)، 14-21.
غرابیه، فیصل محمود (2004). الخدمه الاجتماعیه فی العالم العربی المعاصر. الاردن: دار وائل للنشر.
قاراخانی، معصومه (1397). همگرایی سیاست اجتماعی و مددکاری اجتماعی: آموزههایی برای ایران. پژوهشنامه مددکاری اجتماعی، 5(18)، 133-161. doi: 10.22054/rjsw.2020.50084.381
قاسم جعفر، محمد انس (1994). الوسیط فی القانون العام. القاهرة: الدار الجامعه الجدیده.
کلینی، محمد بن یعقوب (1414). اصول الکافی. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
محقق کرکی، علی بن حسین (1414). جامع المقاصد. قم: موسسه آل البیت.
مفید، محمد بن محمد (1413). الإشراف فی عامة فرائضالإسلام. قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
مکارم شیرازی، ناصر (1411). انوارالفقاهه - کتاب البیع. قم: مدرسة امیرالمؤمنینj.
موسویخمینی، سیدروحالله (بیتا). تحریرالوسیلة. چاپ دوم، قم: دارالعلم.
موسیزاده، ابراهیم (1391). حقوق اداری. چاپ اول، تهران: نشر دادگستر.
موسیزاده، رضا (1381). حقوق اداری. چاپ چهارم، تهران: نشر میزان.
مهریزی، مهدی (1377). مدخل الی فلسفه الفقه. قم: مؤسسه الاعراف.
میلانى، سیدمحمدهادی (1395). محاضرات فی فقه الإمامیة - کتاب الزکاة. مشهد: دانشگاه فردوسى.
نائینی، محمدحسین (1418). منیة الطالب. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
نجفی، محمدحسن (1404). جواهرالکلام. چاپ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
References Dwyer, Peter (2000). Welfare Rights And Responsibilities: Contesting social citizenship, UK, The Policy Press, Bristol. Force, Paul & Mackie, Emery (2007). Your philosophy of social work: Developing apersonal and professional definition to guide thought and practice. Journal of social work. 4(1), 13-22. Garner, Bryan A. (2004). Black’s Law Dictionary, Thomson West. Goldberg, A. J. (1970). Preface: Symposium on Governmental Compensation for Victims of Violence. Southern California Law Review, 43, 164-182. Morrison, David E. And Svennevig, Michael (2002). The Public Interest, the Media and Privacy, A report for British Broadcasting Corporation. http://www.ofcom.org.uk/static/archive/bsc/pdfs/research/pidoc.pdf Sajed, Imran Ahmad (2011). Introduction to social work, profession and its philosophical –base Department of social work, university of Peshawar. Terence daintith (2004). the Constitutional Protection of Economic Rights. 2 INT’LJ. NO.56, 2004 Waldron, Jeremy (1985). Theories of Rights, New York, Oxford. ISBN: 9780198750635 | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 198 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 30 |
||