پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

  اخبار و اعلانات

 آمار

تعداد نشریات8
تعداد شماره‌ها303
تعداد مقالات2,248
تعداد مشاهده مقاله5,133,987
تعداد دریافت فایل اصل مقاله3,598,586
علی پور, فاطمه, محمودی, اعظم. (1404). تبیین اهداف تربیتی حکومت مهدوی (عج) و ابعاد روان‌شناختی آن (بررسی موردی دعای امام زمان (عج)). جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 20(52), 17-37. doi: 10.30471/edu.2025.10713.2982
فاطمه علی پور; اعظم محمودی. "تبیین اهداف تربیتی حکومت مهدوی (عج) و ابعاد روان‌شناختی آن (بررسی موردی دعای امام زمان (عج))". جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 20, 52, 1404, 17-37. doi: 10.30471/edu.2025.10713.2982
علی پور, فاطمه, محمودی, اعظم. (1404). 'تبیین اهداف تربیتی حکومت مهدوی (عج) و ابعاد روان‌شناختی آن (بررسی موردی دعای امام زمان (عج))', جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 20(52), pp. 17-37. doi: 10.30471/edu.2025.10713.2982
علی پور, فاطمه, محمودی, اعظم. تبیین اهداف تربیتی حکومت مهدوی (عج) و ابعاد روان‌شناختی آن (بررسی موردی دعای امام زمان (عج)). جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 1404; 20(52): 17-37. doi: 10.30471/edu.2025.10713.2982

تبیین اهداف تربیتی حکومت مهدوی (عج) و ابعاد روان‌شناختی آن (بررسی موردی دعای امام زمان (عج))

فصلنامه علمی تربیت اسلامی
دوره 20، شماره 52، تیر 1404، صفحه 17-37    اصل مقاله (1.11 M)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/edu.2025.10713.2982
نویسندگان
فاطمه علی پور* 1؛ اعظم محمودی2
1استادیار، گروه آموزش علوم تربیتی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.
2استادیار، گروه آموزش زبان و ادبیات عرب، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.
چکیده
مقدمه و اهداف: أدعیه مأثوره که از زبان پاک پیامبر (ص) و خاندان مکرمش صادر شده‌اند، ضمن این که آداب راز و نیاز با خداوند متعال و ابراز ارادت و بندگی به پیشگاه او را به آدمی می‌آموزند، به دلیل توجه به ابعاد تربیتی و روان‌شناختی وجودی و نیازهای انسان در برابر پروردگار جهانیان، راهی برای تربیت او در عرصه‌های گوناگون مادی و معنوی هستند. هدف از انجام پژوهش حاضر تبیین ابعاد تربیتی و روان‌شناختی دعای (اللهم ارزقنا توفیق الطاعه)، از دعاهای منسوب به امام زمان (عج) بوده است.
روش: روش پژوهش حاضر تحلیل محتوای کیفی بوده است. تحلیل محتوای کیفی به فراسویی از کلمات یا محتوای عینی متون می‌رود و تم‌ها یا الگوهایی را که آشکار یا پنهان هستند، به‌صورت محتوای آشکار می‌آزماید. جامعه پژوهش کل متن دعای امام زمان (عج) (اللهم ارزقنا توفیق الطاعه) و شرح دعا در کتاب امام مهدی (عج) موجود موعود (جوادی آملی، 1388) بود که برای پاسخ به سؤال پژوهش تمامی فرازهای دعا (28 فراز) مورد مطالعه تحلیلی قرار گرفت و عبارات مرتبط با موضوع فیش‌برداری شد. سپس فیش‌ها کدگذاری و دسته‌بندی شدند و محتوای آنها سازماندهی شد و موارد به دست آمده تحت عنوان عرصه‌های اهداف تربیتی احصا شد. سپس، از طریق با هم‌نگری و جمع‌بندی مؤلفه‌های مذکور، 10 مؤلفه اصلی در باب ابعاد تربیتی و 9 مؤلفه در باب ابعاد روان‌شناختی دعا به دست آمد.
نتایج: براساس تحلیل محتوای کیفی متن دعای مذکور و شرح دعا در کتاب امام مهدی (عج) موجود موعود، چهار عرصه اصلی اهداف تربیتی و سه بعد روان‌شناختی دعا به دست آمد. دسته‌بندی مفاهیم در 4 عرصه اصلی، 10 بعد تربیتی و 43 مفهوم(هدف) تربیتی ارائه گردید که به شرح زیر می‌باشد: عرصه ارتباط با خداوند با 2 بعد اعتقادی(6 مفهوم) و عبادی(5 مفهوم)؛ عرصه ارتباط با خویشتن با 3 بعد اخلاقی(4 مفهوم)، بعد علمی (4 مفهوم) و بعد اقتصادی(2 مفهوم)؛ عرصه ارتباط با خلق با 4 بعد اجتماعی(11 مفهوم)، بعد علمی - فرهنگی(4 مفهوم)، بعد اقتصادی (4 مفهوم) و بعد سیاسی (3 مفهوم)؛ عرصه ارتباط با خلقت با 1 بعد شناخت و بهره‌برداری صحیح از طبیعت (2 مفهوم). با توجه به مفاهیم ارائه‌شده در دعا می‌توان گفت: هدف اصلی متون دینی و از جمله ادعیه که از بزرگان دین بر جای مانده است، سوق دادن آدمی به سوی رفتاری است که علاوه‌بر انعکاس بارِ ارزشیِ آن در روح و روان انسان، براساس مصلحت‏های فردی و اجتماعی، تحقق خارجی یابد و علاوه‌بر احساس رضایت درونی و روحی، با واقعیات زندگی اجتماعی نیز منطبق باشد. بنابراین می‌توان اهداف تربیتی دعای مذکور را در سه عرصه خداشناسی (ارتباط با خداوند)، خودشناسی (ارتباط با خویشتن) و هستی‌شناسی (ارتباط با خلق و خلقت) مورد واکاوی قرار داد.
ابعاد روان‌شناختی دعای امام زمان (عج) در سه بعد شناختی با 3 مفهوم اصلی ارتقای سطح معرفت الهی(خداشناسی)، ارتقاء سطح دانش و معرفت فردی (خودآگاهی و خودشناسی)، ارتقاء سطح دانش و معرفت اجتماعی؛ بعد عاطفی با 3 مفهوم اصلی ارتقای نگرش مثبت نسبت به خداوند، ارتقای نگرش مثبت نسبت به خود، ارتقای نگرش مثبت نسبت به اجتماع و بعد رفتاری با 3 مفهوم اصلی عمل به ارزش‌ها و اصول دینی، توسعه رفتار اخلاقی و توسعه مهارت‌های اجتماعی شناسایی و استخراج شد. بدین ترتیب، تربیت مبتنی‌بر اسلام، مثلثی است که اضلاع آن رفتار، فرایندهای ذهنی (معرفت و شناخت) و تمایلات و انگیزه‌هاست. بنابراین ﺑﯿﻦ رﺷﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و رﺷﺪ ﻋﺎﻃﻔﯽ و ﻋﻤﻠﮑﺮد نوعی هماهنگی وﺟﻮد دارد و ﺗﺤول ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤﻮل دﯾﮕﺮی را ﺑﻪدﻧﺒﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. به عبارت دیگر در برنامه تربیتی حضرت مهدی (عج) به تمام ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری توجه شده است.
بحث و نتیجه‌گیری: در پاسخ به سوال اول تحقیق که به‌دنبال تحلیل ابعاد تربیتی دعای امام زمان (عج) بود، چهار مفهوم اصلی ارتباط با خداوند، ارتباط با خویشتن، ارتباط با خلق و ارتباط با خلقت به‌عنوان عرصه‌های اهداف تربیتی دعا شناسایی شد. هر یک از این مفاهیم بیانگر برنامه‏‌های حکومت مهدوی (عج) و وظایف مؤمنان راستین در عصر انتظار و ظهور است و مراتب کمالی و نهایی فضائل یادشده با تدبیر آن حضرت و در حکومت الهی ایشان به بار خواهد نشست. بدین جهت مسئولان نظام تربیتی باید آنها را مورد توجه قرار دهند. البته قابل ذکر است که گرد آمدن همه این اوصاف در یک فرد دشوار و یا ناممکن است؛ بنابراین ایشان وظایف هر مؤمنی را به فراخور حال خود و موقعیتی که دارد در خلال دعا مشخص فرموده تا برای عمل به آن بکوشد و جان خویش را به زینت آن فضایل بیاراید و خود را با جریان تحقق و تشکیل جامعه آرمانی آخرالزمانی هماهنگ سازد.
اهداف تربیتی در ادعیه امامان معصوم (ع) و از جمله حضرت حجت (عج) با رویکرد تأکید بر عمل‌گرایی مؤمنان، بیانگر این است در اکتساب فضایل، و دستیابی به مقام قرب الهی در سایه برقراری یک جامعه دینی، ایستایی و رکود روا نیست و مؤمنان باید همواره در حرکت بوده و بکوشند تا مراتب بالاتری از این فضایل را به دست آورند.
در پاسخ به سؤال دوم که در ارتباط با ابعاد روان‌شناختی دعای امام زمان (عج) بود، در قالب سه بعد شناختی، عاطفی و رفتاری و 9 مفهوم اصلی ارتقای سطح معرفت الهی (خداشناسی)، ارتقاء سطح دانش و معرفت فردی (خودآگاهی و خودشناسی)، ارتقاء سطح دانش و معرفت اجتماعی، ارتقای نگرش مثبت نسبت به خداوند، ارتقای نگرش مثبت نسبت به خود، ارتقای نگرش مثبت نسبت به اجتماع، عمل به ارزش‌ها و اصول دینی، توسعه رفتار اخلاقی و توسعه مهارت‌های اجتماعی، به تحلیل و شناسایی مفاهیم تربیتی دعا پرداخته شد. نتایج نشان داد که حضرت (عج) در دعای مذکور به هر سه بعد از ابعاد وجودی انسان توجه نمودند بنابراین در طراحی و تدوین اهداف تربیتی در نظام تربیتی باید به سه بعد توجه شود و در راستای شکوفایی هر سه حیطه در متربیان تلاش به عمل آید. نکته دیگر که باید در این زمینه در نظر گرفت این است که سه حیطه شناختی، عاطفی و رفتاری با همدیگر در ارتباط و تعامل هستند و نمی‌توان به‌طور کامل آنها را از هم جدا کرد. زیرا وقتی در فرد شناختی نسبت به یک موضوع پیدا می‌شود، ممکن است به موازات آن گرایش مثبت یا منفی در وی نسبت به آن ایجاد شود، همچنین اگر به مطلبی گرایش پیدا کند، ممکن است این گرایش، علاقه برای شناخت و به‌دنبال آن رفتار ایجاد کند و یا هر رفتاری که از شخص سرمی‌زند موجب شناخت و گرایش عاطفی جدیدی در فرد شود.
کلیدواژه‌ها
حکومت مهدوی (عج)؛ دعای امام زمان (عج)؛ برنامه تربیتی؛ اهداف تربیتی؛ ابعاد روان‌شناختی
مراجع

* قرآن کریم

* نهج‌البلاغه، ترجمه شهیدی.

  1. ابن‌طاووس، على‌بن‌موسى‏. (1411ق). مهج‌الدعوات و منهج‌العبادات. محقق / مصحح: کرمانى، ابوطالب و محرر، محمدحسن، قم: دارالذخائر.‏
  2. ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. (1414ق). لسان‌العرب. محقق / مصحح: میردامادى، جمال‌الدین، بیروت‏: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع.‏
  3. احسانی، محمد. (1390). «زمینه‌سازی تربیتی مهدویت (ره)». مجله معرفت، 20(16): 73-96.
  4. الاربلی، ابی‌الحسن علی‌بن عیسی‌بن أبی‌الفتح. (1405ق). کشف‌الغمّة فی معرفة الأئمة. بیروت: دارد الأضواء.
  5. اسماعیلی، فاطمه؛ کرمی‌نیا، رضا و غلامرضا صرافی فروشانی. (1401). «پیامدهای روان‌شناختی و تربیتی تجربه دعا و مناجات در قرآن»، قرآن وطب، 7(3): 127-137.
  6. امام خمینی، روح‌الله. (1362). طلب و اراده، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.
  7. ایمان، محمدتقی و محمودرضا نوشادی. (١٣٩٠). «تحلیل محتوای کیفی». عیار پژوهش در علوم انسانی، 3(2): 15-44.
  8. باقری، خسرو. (1398). نگاهی نو به تربیت اسلامی. جلد اول، تهران: مدرسه.
  9. تاج‌الدین، مرضیه و مهرنوش پازارگادی. (1388). «مؤلفه‌ها و شاخص‌های تربیتی از دیدگاه قرآن کریم»، نشریه کوثر، 3(32): 62-47.
  10. جوادی آملی، عبدالله. (1388). امام مهدی (عج) موجود موعود. قم: اسراء.
  11. حرانی، حسن‌بن‌ شعبه. (1404ق). تحف‌العقول. قم: جامعه مدرسین، چاپ دوم.
  12. حسینی زیدی، سیدابوالقاسم؛ عباس‌زاده، حمید و احمد محمدیان. (1399). «بررسی عناصر سه‌گانه فکری، شکلی و ساختاری در دعای عصر غیبت»، عصر آدینه، 12(29): 111-135.
  13. خسروپناه، عبدالحسین. (1382). گستره شریعت. تهران: دفتر نشر معارف.
  14. الدیلمی، حسن‌بن ابی‌الحسن. (1412ق). ارشاد القلوب. قم: رضی.
  15. زینلی، فاطمه؛ شهریاری نیسیانی، شهناز؛ نجفی، محمد و حسنعلی بختیار نصرآبادی. (1396). «بررسی مفهوم، اصول و روش‌های تربیت عاطفی از دیدگاه علامه طباطبایی (ره)». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، 25(35): 11-43.
  16. سبحانی‌نیا، محمد. (1390). «آثار تربیتی و روان‌شناختی دعا». راه تربیت، 6(15): 44-71.
  17. کفعمی، ابراهیم‌بن‌علی عاملی. (1405ق). المصباح فی الأدعیه و الصلوات و الزایارات. قم: دارالرضی.
  18. کفعمی، ابراهیم‌بن‌علی عاملی. (1418ق). البلد الأمین والدرع الحصین. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.‏
  19. کیلانی، ماجد عرسان. (1394). درآمدی بر فلسفه تربیت اسلامی (رویکرد تطبیقی). مترجم: رفیعی، بهروز، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  20. محمدی ری‌شهری، محمد. (1388). میزان الحکمه، قم: دارالحدیث.
  21. مصباح یزدی، محمدتقی. (1382). بر درگاه دوست، شرح فرازهایی از دعای ابوحمزه ثمالی، تحقیق و نگارش عباس قاسمیان، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
  22. مکارم شیرازی، ناصر. (1385). اخلاق اسلامى در نهج‌البلاغه. قم: نسل جوان.
  23. مکرم سائل، محمدجواد و  سعید بهشتی. (1390). «آیین بندگی در نظام تربیت ناب حسینی مبتنی‌بر دعای عرفه». پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، 19(13): 35-55.
  24. موسوی‌نسب، سید محمدرضا و مهدی مطهری. (1392). «برداشت‌های تربیتی دعای سلامتی امام زمان (عج)»، فصلنامه پژوهش‌های مهدوی، 2(6): 117-140.
  25. مهدوی کنی، محمدرضا. (1386). ترجمه و شرح دعای افتتاح. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  26. نراقی، مولی مهدی. (1367). اخلاق اسلامی (گزیده کتاب جامع السعادات)، ترجمه مجتبوی، سید جلال­الدین، تهران: حکمت.

 

References

* The Holy Quran

* Nahj al-Balagha, Shahidi translation.

  1. Al-Arbali, Abi al-Hasan Ali ibn Isa ibn Abi al-Fath (1405 AH), Kashf al-Ghammah fi Marafah al-Imam, Beirut: Dard al- [In Persian].
  2. Al-Dilami, Hasan bin Abi al-Hassan (1412 AH), Irshad al-Qulub, Qom: Razi. [In Persian].
  3. Area and Et Al (2022), “Keutamaan Sujud Dalam Shalat Studi Takhrij Dan Syarah Hadis,” in Gunung Djati Conference Series, 650.
  4. Bagheri, Khosrow (2019), A New Look at Islamic Education, Volume 1, Tehran: Madrese. [In Persian].
  5. Ehsani, Mohammad (2011), "Educational Grounding for Mahdism", Marafat Magazine, No. 16. [In Persian]. https://ensani.ir/file/download/article/20130115085834-9723-66
  6. Esmaeili, Fatemeh; Karaminia, Reza and Sarafiforushani, Gholamreza (2022), “Psychological and Educational Consequences of the Experience of Prayer and Invocation in the Quran”, Quran and Medicine, Volume 7, Number 3. [In Persian].

https://www.quraniimed.com/article_189995_812d425a5d953b74965d87973591413d.

  1. Harrani, Hassan ibn Shu'bah (1404 AH), Tuhf al-'Uqol, Qom: Jamia'i Madrasasin, second edition. [In Persian].
  2. Hosseini Zaidi, Seyyed abolghasem; Abbaszadeh, Hamid and Mohammadian, Ahmad (2019), “Investigating the three elements of thought, form and structure in the supplications of the era of occultation”, Asr Adineh, Year 12, No. 29. [In Persian]. https://asreadineh.sinaweb.net/article_138767.html
  3. Ibn Manzur, Muhammad ibn Makram (1414 AH), Lisan al-Arab, Researcher/Correspondent: Mirdamadi, Jamal al-Din, Beirut: Dar al-Fikr for Printing, Publishing and Distribution. [In Persian].
  4. Ibn Tavus, Ali Ibn Musa (1411 AH), Mahj al-Dawaat and Manhaj-al-Ibadat, researcher/corrector: Kermani, Abu Talib and editor, Muhammad Hasan, Qom: Dar al- [In Persian].
  5. Imam Khomeini, Ruhollah (1983), Desire and Will, Tehran: Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini's Works. [In Persian].
  6. Iman, Mohammad Taqi and Noshadi, Mahmoud Reza (2011), Qualitative Content Analysis, Research in the Humanities, Volume 3, Issue 2. [In Persian]. https://ensani.ir/file/download/article/20130115083624-9711-
  7. Jan Geregi, M (2022), Psychological analysis of Abu Hamza Samali's prayer. Adyan News news channel

https://adyannews.com.

  1. Javadi Amoli, Abdullah (2009), The Promised Imam Mahdi, Qom: Israa. [In Persian].
  2. Kafami, Ibrahim bin Ali Ameli (1418 AH), Al-Balad al-Amin and Dara al-Hussein, Beirut: Al-Alami Publishing House. [In Persian].
  3. Kafami, Ibrahim ibn Ali Amili (1405 AH), The Lamp in Supplications, Prayers, and Visits, Qom: Dar al- [In Persian].
  4. Khosropanah, Abdolhossein (2003), Scope of Shariat, Tehran: Maarif Publishing House. [In Persian].
  5. Kilani, Majid Arsan (2015), An Introduction to the Philosophy of Islamic Education (Comparative Approach), Translator: Rafiei, Behrouz, Qom: Hawza and University Research Center. [In Persian].
  6. Mahdavi Kani, Mohammad Reza (2007), Translation and explanation of the opening prayer, Tehran: Islamic Culture Publishing House. [In Persian].
  7. Makarem Shirazi, Nasser (2006), Islamic Ethics in Nahjul-Balagha, Qom: Young Generation. [In Persian].
  8. Makram Sael, Mohammad Javad; Beheshti, Saeed (2011), The Ritual of Servitude in the Pure Husseini Education System Based on the Prayer of Arafat. Research in Islamic Education Issues, Volume 19, Number 13. [In Persian].
  9. Mesbah Yazdi, Mohammad Taqi (2003), On the Gate of Friend, Explanation of Some Verses from the Prayer of Abu Hamzah Samali, Researched and Written by Abbas Ghasemian, Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute. [In Persian].
  10. Mohammadi Rayshahri, Mohammad (2009), Mizan al-Hikmah, Qom: Dar al- [In Persian].
  11. Mousavinasab, Seyyed Mohammad Reza; Motahari, Mehdi (2013), "Educational Implications of the Prayer for the Health of Imam Zaman", Mahdavi Research Quarterly, Year 2, Issue 6. [In Persian]. https://pajmahdavi.sinaweb.net/article_125642.html.
  12. Naraqi, Mawli Mahdi (1988), Islamic Ethics (Excerpt from the book Jame' al-Saadat), translated by Mojtabawi, Seyyed Jalal al-Din, Tehran: Hekmat. [In Persian].
  13. Pander, C (2008), The power of prayer. Translated by Mina Azami. Tehran: Mitra. C2
  14. Sobhaninia, Mohammad (2011), "Educational and Psychological Effects of Prayer", Rah Tarbiat, Year 6, No. 15. [In Persian].

https://ensani.ir/file/download/article/20121231095157-9415-26.

  1. Tajeddin, Marzieh; Pazargadi, Mehrnoush (2009), "Educational Components and Indicators from the Perspective of the Holy Quran", Kausar Publication, No. 32. [In Persian].
  2. Zainali, Fatemeh; Shahriari Nissiani, Shahnaz; Najafi, Mohammad; Bakhtiar Nasrabadi, Hassanali (2017), "Investigating the concept, principles and methods of emotional education from the perspective of Allameh Tabataba'i", Research in Islamic Education Issues, Volume 25, Number 35. [In Persian].

https://ensani.ir/file/download/article/1540964715-9785-140.

آمار
تعداد مشاهده مقاله: 44
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 3