پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

  اخبار و اعلانات

 آمار

تعداد نشریات8
تعداد شماره‌ها299
تعداد مقالات2,240
تعداد مشاهده مقاله5,050,422
تعداد دریافت فایل اصل مقاله3,528,636
جهانگیر زاده, محمدرضا. (2). طرح زوج‌‏درمانی مبتنی بر الگوی خودنظم‌دهی با رویکرد اسلامی. جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 19(36), 55-75. doi: 10.30471/psy.2024.9209.2102
محمدرضا جهانگیر زاده. "طرح زوج‌‏درمانی مبتنی بر الگوی خودنظم‌دهی با رویکرد اسلامی". جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 19, 36, 2, 55-75. doi: 10.30471/psy.2024.9209.2102
جهانگیر زاده, محمدرضا. (2). 'طرح زوج‌‏درمانی مبتنی بر الگوی خودنظم‌دهی با رویکرد اسلامی', جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 19(36), pp. 55-75. doi: 10.30471/psy.2024.9209.2102
جهانگیر زاده, محمدرضا. طرح زوج‌‏درمانی مبتنی بر الگوی خودنظم‌دهی با رویکرد اسلامی. جستارهای اقتصادی با رویکرد اسلامی, 2; 19(36): 55-75. doi: 10.30471/psy.2024.9209.2102

طرح زوج‌‏درمانی مبتنی بر الگوی خودنظم‌دهی با رویکرد اسلامی

مطالعات اسلام و روانشناسی
دوره 19، شماره 36، فروردین 1404، صفحه 55-75    اصل مقاله (1.72 M)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/psy.2024.9209.2102
نویسنده
محمدرضا جهانگیر زاده*
استادیار، گروه روان‌شناسی، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران.
چکیده
مقدمه: خودنظم‏دهی به نحوه اِعمال کنترل بر پاسخ‏‌های خود در جهت تعقیب اهداف و برآورده ساختن معیارها اشاره دارد. در نظریه شناختی اجتماعی بندورا (1991)، خودنظم‏‌دهی از طریق سه خرده‌‏کنش اصلی عمل می‌‏کند؛ این کنش‌ها عبارت‌اند از: خودنظارت‏گری بر رفتار فرد، عوامل مؤثر و نتایج آن؛ خودقضاوتی در مورد نسبت رفتارهای خود با معیارهای شخصی و شرایط محیطی و خودواکنشی عاطفی. کارور و شیر (2004) فرایند خودنظم‏دهی را در قالب نظریه کنترل سایبرنتیک به جامعه روان‏شناسی ارائه کردند. در قلمرو روان‌شناسی دین، محققان تلاش کرده‏‏اند که خودنظم‏دهی دینی را با بررسی تأثیرات دین بر فرایندهای خودنظم‌دهی نشان دهند. بررسی منابع اسلامی در قلمرو «تنظیم رفتار» نشان می‌‏دهد که منبع محوریِ فرایند تنظیم رفتار «عقل» است. پژوهش جهانگیرزاده و همکاران (1399) نشان داد که عقل دارای بیست مؤلفه است که در چهار ساحت شناختی، انگیزشی، هیجانی و اجرایی قابل سازمان‏دهی است. تبیین آسیب‌‏های روانی براساس مشکلات خودنظم‏‌دهی و تنظیم مداخلات درمانی بنابر صلاحیت‌های خودنظم‌دهی، محور پژوهش‌های مختلف بوده است. در همین راستا زوج‌‏درمانی مبتنی‌بر خودنظم‌‏دهی نخستین بار توسط هالفورد، ساندرز و بهرنس (2004) برای کمک به بهبود رابطه زوجین مطرح شد. با توجه به اهمیت سازه خودنظم‏‌دهی در تحقیقات روان‏شناختی دهه‏‌های اخیر، تأثیر دینداری بر فرایند خودنظم‏‌دهی و ورود سازه خودنظم‏‌دهی در حیطه مداخلات بالینی، محقق درصدد برآمده است براساس الگوی خودنظم‏‌دهی مبتنی‌بر روابط میان مؤلفه‏‌های عقل در منابع اسلامی و با الهام از مدل زوج‌درمانی هالفورد، یک برنامه زوج‌درمانی را با هدف تأثیر بر شاخص‏‌های کیفیت رابطه زناشویی طراحی کند.
روش: در این تحقیق از روش‏ تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. تحلیل محتوا دربرگیرنده تحلیل درون‌مایه یک متن حاوی باورها، دیدگاه‌ها و احساسات گوینده آن می‌باشد و کمک می‏‌کند تا مفاهیم، اصول، ‌نگرش‌ها و کلیه عناصر مطرح‏‌شده در چارچوب آن متن بررسی شود. جامعه پژوهش حاضر شامل مفاد آیات و روایات در منابع معتبر دینی براساس طبقه‏بندی طباطبایی (1393) می‌باشد. نمونه پژوهش شامل روایاتی است که درباره مفهوم «عقل» به فرایندهای خودنظم‏دهی اشاره دارد که به صورت هدفمند انتخاب شده‏اند. پس از غربال‏ روایات تکراری و مشابه، روابط میان مؤلفه‏ها از راه فرایند کدگذاری و در قالب مدل خودنظم‏دهی استخراج شد. سپس در چارچوب این مدل و با الهام از ساختار زوج‏درمانی مبتنی بر خودنظم‏دهی (هالفورد، 1994)، طرح «زوج‏درمانی مبتنی بر خودنظم‏دهی با رویکرد اسلامی» برای ارتقای فرایندهای سازگارانه و افزایش رضایت زناشویی تدوین گردید. درنهایت روایی طرح زوج‏درمانی در محورهای ساختار، اهداف و تکنیک‏ها از سوی پنج کارشناس دارای تحصیلات عالیه در روان‌شناسی و علوم حوزوی ارزیابی و براساس شاخص‏های CVI و CVR مورد تأیید قرار گرفت.
یافته‌های پژوهش: یافته‏های پژوهش نشان می‏دهد الگوی خودنظم‏دهی اسلامی دربردارندة شش روند پویای مواجهه با موقعیت، تحلیل موقعیت با تمرکز بر نقش خود بر مبنای باورها و ارزش‏های اسلامی، فعال‏سازی انگیزش‏های فطری متعالی، انگیختگی عاطفی، تدبیر عملی، هدایت توجه، صورت‏بندی عمل، و ارزیابی پسینی است. در این رویکرد، نخست، اطلاعات کافی از وضعیت خانواده جمع‏آوری می‌شود. سپس، وضعیت‏ موجود براساس نقش خود در موقعیت مورد وارسی قرار می‏گیرد. این وضعیت با حقایق اساسی و معیارهای اخلاقی در اندیشه اسلامی سنجیده می‏شود. در ادامه، وضعیت‏های مطلوب خود تعریف شده و هدف‏گذاری معطوف به خود براساس وضعیت ایده‏آل در دو سطح عمل و قصد صورت می‏پذیرد؛ برای مثال، در سطح قصد، وضعیت ایده‏آل توجه به خواست الهی و رستگاری نهایی و اقتضای عملکرد اخلاقی؛ در نقطه مقابل توجه به خواسته نفس و نتایج دنیوی قرار دارد. سپس طرح‏های عملی خودتغییری برای تحقق وضعیت، با استفاده از سازوکارهای رایج در روندرمانی‏های مبتنی بر خودنظم‏دهی  یا روش‏های مطرح‏شده در آموزه‏های دینی طراحی می‏شود. درگیرکردن هوشیاری با امور معنوی، ‌تصویرپردازی‏های دینی، مطالعه متون مقدس و اخلاقی، تعدیل شناختی از راه تفسیرهای دینی، نمونه‏ای از روش‏هایی است که می‏تواند فرایند خودنظم‏دهی را براساس آموزه‏های دینی غنا بخشد. در آخرین مرحله، تأثیر روش‏های خودتغییری ارزیابی می‏شود. این ارزیابی می‏تواند به تغییراتی در نحوه فعال‏سازی الگوهای رفتاری، طرح‏های اجرایی و حتی اهداف تعیین‏شده بینجامد. در نهایت، روایی ساختار، اهداف و تکنیک‏های درمانی از سوی کارشناسان ارزیابی و براساس شاخص‏های CVI و CVR تأیید شد.
بحث و نتیجه‌گیری: شباهت‏های مدل فرایند سایبرنتیک خودنظم‏دهی (کارور و شیر، 2011) و مدل فرایندی تنظیم هیجان (گراس و تامپسون، 2007) با الگوی خودنظم‏دهی در منابع اسلامی را می‏توان در موارد زیر خلاصه کرد: تأکید بر بعد عقلانی‏‏ انسان؛ تأکید بر نقش خودآگاهی و خودنظارتی؛ تأکید بر نقش اهداف و ارزش‏ها در فرایند تنظیم؛ تأکید بر فرایندهای پیشاعمل یا «فرایندهای تدبیری»؛ تأکید بر فرایندهای پساعمل یا «تجربه‏اندوزی». ویژگی‏های الگوی اسلامی را نیز می‏توان در موارد زیر خلاصه کرد:  ورود باورها و انگیزش‏های متعالی در هدایت فرایند خودنظم‏دهی؛ گسترش مفهوم عقلانیت به عقلانیت دینی؛  هدایت فرایند تفکر به کاستی‏های انسان در مسیر سعادت؛ ورود مفاهیم دینی خاص به فرایند خودتنظیمی، همچون تسلط بر نفس، مخالفت با هواهای نفسانی و قصد قربت. هدف کلی درمان در رویکرد اسلامی، تنظیم فرایندهای روانی براساس معیارهای دینی‏ است؛ اهداف جزئی درمان نیز گسترش تفکر منطقی، خداباورانه، معادباورانه و فضیلت‏اندیش؛ اعتلای انگیزش‏های معنوی و اخلاقی؛ تحول احساسات ابتدائی و انفعالی به احساسات متعالی و ارتقای توان خودنظم‏دهی و مهارت‏های اجرایی در روابط همسران می‏باشد. برنامه زوج‏درمانی مبتنی بر رویکرداسلامی با حفظ ساختار زوج‏درمانی خودنظم‏دهی (هالفورد، 2004)، فرایندهای شناختی‏ اجرایی را در راستای ارزش‏های مبتنی بر آموزه‏های اسلامی هدایت می‌کند و در این راستا از تکنیک‏های برآمده از متون دینی نیز استفاده می‏نماید. این الگوی زوج‏درمانی با برجسته‏ساختن جایگاه خودتغییری، مسئولیت شخصی و آزادی عمل افراد در تنظیم کنش‏های روانی و نیز افزودن عناصر معنوی و اخلاقی در سطح ملاک‏های ارزیابی، هدف‏گذاری و تکنیک‏های مداخله، به درمان‏های وجودگرا یا معنوی از نوع دینی آن نزدیک می‏شود.
تقدیر و تشکر: از جناب آقای دکتر فتحی آشتیانی و سرکار خانم دکتر فرشته موتابی که در تدوین مبانی نظری و تنظیم طرح مداخله، نویسنده را یاری کردند، سپاسگزارم.
تعارض منافع: بدین‏وسیله اعلام می‏گردد که در رابطه با مقاله ارائه شده به‏طورکامل از قواعد اخلاق نشر تبعیت کرده و از هرگونه سرقت ادبی، سوءرفتار، جعل داده‏‏ها و ارسال و انتشار دوگانه پرهیز نموده‏ام و منافعی تجاری در این راستا وجود ندارد و در قبال ارائه اثر خود وجهی دریافت ننموده‏ام.
کلیدواژه‌ها
درمانی؛ خودنظم‏دهی؛ عقل؛ رویکرد اسلامی
مراجع
  1. ابن‎‏شعبه الحرانی، ابومحمد الحسن بن علی بن الحسین (1404). تحف‏العقول، تحقیق على‏اکبر غفارى. قم:‌ مؤسسه نشر اسلامى.
  2. ایمان، محمدتقی و محمودرضا نوشادی (1390)، «تحلیل محتوای کیفی»، پژوهش، 3 (2): ص15-44.
  3. باقریان، مهرنوش و سعید بهشتی (1390)، «بررسی اثربخشی آموزش مهارت‏های ارتباطی زناشویی مبتنی بر آموزه‏های اسلام بر سازگاری زناشویی زوجین»، فرهنگ مشاوره و روان‏درمانی، ش6، ص73ـ89.
  4. پسندیده، عباس (1388)، اخلاق‌پژوهی حدیثی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‏ها (سمت).
  5. جهانگیرزاده، محمدرضا؛ فتحی آشتیانی، علی؛ موتابی، فرشته و عباس پسندیده (1396)، «مؤلفه‏های خودنظم‏دهی براساس مفهوم عقل در منابع اسلامی و برنامه زوج‏درمانی مبتنی بر خودنظم‏دهی با رویکرد اسلامی». رساله دکتری، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
  6. جهانگیرزاده، محمدرضا؛ فتحی آشتیانی، علی؛ موتابی، فرشته و عباس پسندیده (1399)، «مؤلفه‏های خودنظم‏دهی براساس مفهوم عقل در منابع اسلامی»، روان‌شناسی و دین، ش49، ص7-24.
  7. حسینی‏زند، مهناز؛ شفیع‏آبادی، عبدالله و منصور سودانی (1391)، «اثربخشی زوج‏درمانی براساس آموزه‏های اسلامی بر صمیمیت جنسی زوج‏های مراجعه‏کننده به کلینیک نیکان ‌شهر تهران»، یافته‏های نو در روان‏شناسی، ش25، ص27ـ39.
  8. خدایاری‏فرد،‌ محمد؛ غباری بناب، باقر؛ فقیهی،‌ علینقی و شادی وحدت تربتی (1381)، «روش درمانی عفو با تأکید بر دیدگاه اسلامی»، اندیشه و رفتار، 8 (1): 39ـ48.
  9. دانش، عصمت (1388)، «افزایش سازگاری زناشویی زوج‏های ناسازگار با مشاوره از چشم‏اندازی اسلامی»، مطالعات روان‌شناختی،‌ ش2، ص23.
  10. رجبی، محمود (1390)، انسان‏شناسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
  11. سالاری‏فر، محمدرضا؛ یونسی،‌ جلال؛ شریفی‏نیا، محمدحسین و سید محمد غروی (1392)، «مبانی و ساختار زوج‏درمانی اسلامی»، مطالعات اسلام و روان‌شناسی،‌ ش12، ص37-68.
  12. الشافعی، محمد بن طلحه (1412). مطالب‏السؤول فی مناقب آل الرسولn. بیروت: دارالبلاغ.
  13. صدوق، محمد‏بن‏علی‏بن‏الحسین‏بن‏بابویه‏قمی (1413). کتاب من لا یحضره الفقیه. تحقیق علی اکبر غفاری،‌ چاپ دوم. قم:‌ موسسه نشر اسلامی.
  14. طباطبایی، سید محمدکاظم (1390)، منطق فهم حدیث. قم:‌ مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیe.
  15. کلینی، محمد بن ‏یعقوب (1388). الاصول من الکافى. تحقیق على‏اکبر غفارى. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  16. مجلسی،‌ محمدباقر (1403). بحار الانوار الجامعه لدرر خبار الائمه الاطهارb. بیروت: موسسه الوفا.
  17. محمدی ری‏شهری، محمد (1378)، خردگرایی در قرآن و حدیث. ترجمه مهدی مهریزی، قم: ‌سازمان چاپ و نشر دارالحدیث.
  18. مهدی‏زاده، حسین (1389)، «درآمدی بر معناشناسی عقل در تعبیر دینی»، معرفت، ش74.
  19. نرم‌افزار جامع احادیث (نور 5/3)، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
  20. Bandura, A. (1991). Social Cognitive Theory of Self Regulation, Organizational Behavior and Human Decision Processing, 50, 248-287.
  21. Baumeister, R. F. & Vohs, K. D. (2007). Self-control, ego depletion, and motivation, Soc Personal Psychol Compass, 1, 115–128.
  22. Carver & Scheier. (1982). Control theory: A useful conceptual framework for personality-social, clinical and health psychology, Psychol Bull, 92, 111–135.
  23. Carver, Charles S. & Sheier, Michael F. (2011). Self Regulation of Action and Affect, In Baumeister, Roy F. & Vohs, Kathleen D. Handbook of Self Regulation, New York: Guilford Press.
  24. Emmons, R. A. (1999). The psychology of ultimate concerns: Motivation and spirituality in personality, New York: Guilford Press.
  25. Endler, Norman S. & Kocovsky, Nancy L. (2000). Self Regulation and Distress in Clinical Psychology. In Boekaerts, M. & Pintrich, P. R. & Zeidner, M. Handbook of self regulation, New York: Academic Press.
  26. Gallup, G. H. & Lindsay, D. M. (1999). Surveing the Religious Landscape: Trends in U.S. Beliefs, Harrisburg, PA: Morehouse.
  27. Gross, J. J. & Thompson, R. A. (2007). Emotion regulation: Conceptual foundations, In J. Gross (Ed.), Handbook of emotion regulation (pp. 3-24), New York, NY, US: Guilford Press.
  28. Halford, W. K. (2004). The future of couple relationship education, Family Relation, 53, 559-566.
  29. Halford, W. K., Sanders, M. R. & Behrens, B. C. (1994). Self-regulation in behavioral couples’ therapy, Behavior Therapy, 25, 431–452.
  30. Halford, W. Kim (2003). Brief Therapy for Couples, New York & London: Guilford Press.
  31. Karoly, P. (1993). Mechanisms in self-regulation: A systems view, Annual Review of Psychology, 44, 23-51.
  32. Koenig, H. G. (2007). Spirituality in Patient Care (2nd ed.), Conshohacken, PA: Templeton Press.
  33. McCullough, M. E. & Willoughby, B. L. B. (2009). Religion, Self Regulation and Self Control, Psychological Bulletin, V. 135, No. 1, pp. 69-93.
  34. Mead, Nicole L., Alquist, Jessica L. & Baumeister, Roy, F. (2010). Ego Depletion and The Limited Resource Model of Self-Control, In Hassin Ran R., Ochsner, Kevin, N. & Trope, Yaacov, Self Control in Society, Mind and Brain, NewYork: Oxford University Press.
  35. Peterson, C. & Seligman, M. E. P. (2004). Character strength and vertues, New York: Oxford university Press.
  36. Richards P. S., & Bergin, A. E. (Eds.). (2000). Handbook of psychotherapy and religious diversity. Washington, DC: American Psychological Association.
  37. Richards, P. S., & Bergin, A. E. (2005). A spiritual strategy for counseling and psychotherapy (2nd ed.). Washington, DC: American Psychological Association.
  38. Shafranske, Edward, P. (2005). The Psychology of Religion in Clinical and Counseling Psychology, In Palutzian, R. F. & Park, C. L. (2005), Handbook of the Psychology of Religion and Spirituality, Guilford Press.
  39. Shafranske, E. P., & Sperry, L. (2004). Addressing the spiritual dimension in psychotherapy: Introduction and overview. In L. Sperry &E. P. Shafranske (Eds.), Spiritually oriented psychotherapy (pp. 11–29). Washington, DC: American Psychological Association.
  40. Walsh, F. (2009). Spiritual Resources in Family Therapy, New York: Guilford Press.
آمار
تعداد مشاهده مقاله: 156
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 23