پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 8 |
| تعداد شماره‌ها | 281 |
| تعداد مقالات | 2,136 |
| تعداد مشاهده مقاله | 4,463,004 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 3,115,546 |
ظرفیت‌های تبارشناسی برای «مطالعات توسعه» | ||
| روش شناسی علوم انسانی | ||
| مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 27 خرداد 1403 | ||
| نوع مقاله: علمی - پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.30471/mssh.2024.9955.2526 | ||
| نویسندگان | ||
| هادی راه چمندی1؛ محسن نوغانی دخت بهمنی* 2؛ علی یوسفی3؛ قاسم زائری4 | ||
| 1دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران | ||
| 2عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد | ||
| 3عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد | ||
| 4عضو هیات علمی دانشگاه تهران | ||
| چکیده | ||
| مقدمه: «توسعه» و عبارات ارزش‌گذارانه آن از قبیل توسعه ناپایدار، توسعه نامتوازن، توسعه‌نیافته، در حال توسعه و ... مفاهیمی پرکاربرد در تحلیل شرایط جوامع غیرغربی همچون ایران و مقایسه آن‌ها با جوامع توسعه‌یافته است. آنچه که در این تحلیل‌ها به‌عنوان امری مسلم و طبیعی در نظر گرفته می‌شود، ضرورت تحقق «توسعه» است، به‌گونه‌ای که تصور شکل دیگری از واقعیت غیرممکن به نظر می‌رسد. توسعه و شاخص‌های آن، نه‌تنها نقطه اتکای بسیاری از ارزیابی‌ها درباره سیاست‌ها و دولت‌ها، بلکه معیاری مسلط برای داوری درباره انسان و جامعه غیرغربی شده است. با این وجود، «توسعه» همچون هر پدیده اجتماعی دیگر تاریخمند است و فهم صحیح آن مستلزم اتخاذ رویکردی است که به این وجه توجه نماید. «تبارشناسی» به‌مثابه رویکردی نظری ـ روشی، پدیده‌های اجتماعی از جمله توسعه را در روند تاریخی‌شان مطالعه می‌کند. این مقاله، تأمل پیرامون ظرفیت‌هایی است که این رویکرد برای «مطالعات توسعه» فراهم می‌کند. جهت تحقق این هدف، از مشارکت تبارشناسی فوکویی، مطالعات پساتوسعه و پسااستعماریِ توسعه (که متأثر از فوکو هستند)، تحلیل فوکو از انقلاب اسلامی ایران و برخی ملاحظات استفاده شده است تا نسخه بهینه‌شده‌ای از تبارشناسی جهت کاربرد در «مطالعات توسعه» ارائه شود. نتایج: وفق این رویکرد، روش صحیح در «علوم اجتماعی» تاریخ‌پژوهی تبارشناسانه است، زیرا وجود هر پدیده اجتماعی برساخت تاریخی است. رد فرض پیوستگی به‌معنای انکار وجود هر نوع پیوستگی در تاریخ نیست، بلکه تدبیری روش‌شناسانه است. تبارشناسی متضمن نقد بنیادی مدرنیته است، زیرا آن را رهایی‌بخش نمی‌داند. این رویکرد تحلیلی به پژوهشگر امکان نقد روایت‌های مشهور و مسلط درباره پدیده اجتماعی توسعه را می‌دهد. نحوه صورت‌بندی مسئله، از مهم‌ترین امکان‌های تبارشناسی برای مطالعات توسعه است. تبارشناسی تحلیل خود را از پرسشی در زمان حال آغاز می‌کند. بنابراین، مسئله تبارشناسی توسعه، مسئله «اکنون» است. تحلیل تبار اندیشه و عمل توسعه، در جستجوی خاستگاهِ واحد نیست. موفقیت در این جستجو ضمن توجه به تاریخ خاص هر سرزمین، نیازمند رصد بازتاب تبار گفتمان جهانی توسعه، عناصر و نیروهای اجتماعی آن در جامعه مورد بررسی است. مطالعات تبارشناسانه توسعه، ضمن کاربرد مفهوم گفتمان، بین شیوه‌های بازنمایی (کردارهای گفتمانی) و رویه‌های مادی (کردارهای غیرگفتمانی) توسعه ارتباط میبیند، به عاملیت فردی و جمعی توجه دارد، همچنین به دنبال همگن‌سازی، نظریه‌سازی و تعمیم افراطی نیست. تبارشناسی مناسبات قدرت دخیل در برساخت معانی را ردیابی می‌کند، زیرا قدرت از عوامل برساخت تاریخی هویت‌ها است. فوکو ضمن نقد الگوی «حقوقی‌ـ‌گفتمانی» قدرت، با طرح مفهوم «حکومت‌مندی» شبکه‌ای برای تحلیل روابط قدرت شکل می‌دهد که در آن دولت امکان بررسی دارد. در این چارچوب تحلیلی، به فاعلیت و آزادی فردی نیز توجه می‌شود. ظهور این فاعلیت در تحلیل فوکو از انقلاب اسلامی ایران پرطنین است. تبارشناسی امکان فهم چگونگی شکل‌گیری اندیشه و عمل توسعه را با تحلیل روابط قدرت در اشکال و سطوح مختلف فراهم می‌سازد؛ از بررسی طرح‌های توسعه به‌عنوان ابزار اعمال قدرت تا روابط قدرت میان جوامع توسعه‌یافته و جوامع غیرغربی. در تحلیل قدرت، هم‌زمان وجه مقاومت نیز تحلیل می‌شود. در نسخه تبارشناسی ارائه‌شده در مقاله حاضر، به تأثیر رویدادهای تصادفی بر کردارهای گفتمانی و غیرگفتمانی توجه می‌شود؛ با این توضیح که در هر زمان تاریخی ممکن است رویداد خاصی که بر اساس نظم گفتمانی موجود قابل پیش‌بینی نیست، شرایط تاریخی متفاوتی را پدید آورد. رابطه بین قدرت، دانش و گفتمان، قلمرو تبارشناسی فوکو است. به دلیل پیوند قدرت و دانش، تحلیل علاوه بر متون، باید «نهادها، تصمیمات تسنظیمی، قوانین، اقدامات اداری» را نیز دربربگیرد. این رویکرد امکان تحلیل سازوکارهای عملی گفتمان توسعه مانند تخصصی‌سازی و نهادی‌سازی را فراهم می‌کند. تبارشناسی با واسازی برنامه‌ریزی، اثرات قدرت و دانش را در گسترش توسعه آشکار می‌سازد. تحلیل تبارشناسانه برحسب رابطه دانش، قدرت و گفتمان، نشان می‌دهد که گفتمان توسعه چگونه جهان غیرغربی را به‌عنوان نوع خاصی از موضوع دانش می‌سازد و بر این اساس چه نوع مداخلاتی سازمان‌دهی می‌شود. تبارشناسی به گفتمان‌های مقاومت و یا حاشیه‌ای نیز توجه می‌کند. از حیث روش‌شناسی، «تحلیل مقاومت» برای «تحلیل قدرت» یک ضرورت است. وفق تحلیل فوکو از انقلاب اسلامی، تبارشناسی توسعه در ایران معاصر، رویکرد نظری ویژه‌ای پیرامون نسبت این انقلاب با توسعه غربی اتخاذ می‌کند. در نهایت، امکان طرح و تأمل درباره جایگزین‌ها نیز وجود دارد. بحث و نتیجه‌گیری: رویکرد تبارشناسی با جعبه ابزار مفهومی خود می‌تواند با برجسته نمودن جنبه‌هایی از اندیشه و عمل توسعه که تاکنون به آن توجه نشده است، به دانش ما درباره این موضوع کمک کند. پژوهش تبارشناسانه می‌تواند نشان دهد که اگر اندیشه و عمل توسعه، شکل‌های دیگری داشته است، چه کردارهای گفتمانی و غیرگفتمانی، در این تغییرات دخیل بوده‌اند. تبارشناس با نقد اکنون، صورت «طبیعی» و «قطعی» پدیده موجود را زیر سؤال می‌برد و تصویری نو از آن ارائه می‌دهد. تبارشناسی می‌تواند از «گفتمان توسعه» در جهان غیرغربی آشنایی‌زدایی کند. مطالعات تبارشناسانه توسعه امکان تحقق مجموعه‌ای از اهداف اکتشافی، توصیفی، تفهمی و ارزیابی را دارد. امکان اتخاذ رویکرد پسااستعماری، از ظرفیت‌های انتقادی این نوع مطالعات است. کاربرد تبارشناسی در مطالعات توسعه، گاه می‌تواند با تمام اجزای آن اجرا شود، گاه می‌توان بخش‌هایی از آن را به‌صورت مطالعه‌ای مستقل در نظر گرفت. تبارشناسی، ظرفیت‌های قابل توجهی برای «مطالعات توسعه» دارد؛ اما بسندگی به رویکرد نظری واحد به عنوان توضیح‌دهنده باکفایتی از پیچیدگی موضوع مورد مطالعه، تقلیل‌گرایانه است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| تبارشناسی؛ توسعه؛ گفتمان؛ قدرت؛ دانش؛ مقاومت؛ فوکو | ||
| مراجع | ||
|
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 241 |
||